Նիկկոլո Մակիավելլի | Նրանց մասին, ովքեր իշխանության են հասել ոճրագործությամբ

Ստորև ներկայացնում ենք հատված Նիկոլո Մակիավելլիի «Տիրակալը» գրքի հայերեն նոր թարգմանությունից (գրքի թարգմանությունը, ծանոթագրությունները և առաջաբանը՝ Գագիկ Բաղդասարյան, հրատարակությունը՝ Սարգիս Խաչենց.ՊՐԻՆԹԻՆՖՈ, 2016): 

Սակայն, քանի որ հասարակ քաղաքացու համար կա տիրակալ դառնալու ևս երկու եղանակ, որոնք հնարավոր չէ վերագրել ո՛չ բարեբախտությանը, ո՛չ արիությանը, տեղին չեմ համարում անտեսել դրանք, անգամ, եթե դրանցից մեկը թերևս նախընտրելի է ավելի հանգամանորեն դիտարկել հանրապետությունները քննարկելիս: Այդ երկու եղանակներն ի հայտն են գալիս, երբ տիրակալ են դառնում ոճրագործությամբ կամ, օրինակ, երբ հասարակ քաղաքացին իր հայրենիքի տիրակալն է դառնում այլ քաղաքացիների օգնությամբ: Առաջին եղանակը ներկայացնելու նպատակով բերենք երկու օրինակ, մեկը՝ հին, մյուսը արդիական, առանց դրանց հետագա խոր ուսումնասիրության, քանզի կարծում եմ, որ այդքանը բավական կլինի նրանց համար, ովքեր ունեն դրա կարիքը:

2. Սիկիլիացի Ագաթոկլեսը դարձավ Սիրակուզեի թագավոր, թեև ոչ միայն հասարակ, այլև ամենածանր ու ողորմելի ծագումն ուներ: Նա՝ բրուտի որդին, իր կյանքի տարբեր ժամանակահատվածներում միշտ եղել է ոճրագործ. այնուամենայնիվ, իր ոճիրները գործում էր այնպիսի անձնական խիզախությամբ և աննկուն ոգով, որ, անցնելով զիվորության, բարձրացավ բոլոր աստիճաններով և դարձավ Սիրակուզեի պրետորը: Հաստատվելով պրետորի պաշտոնում, որոշեց դառնալ Սիրակուզեի տիրակալ և բռնի ուժով և առանց որևէ մեկի օգնության ձեռք բերել իշխանությունը, որը քաղաքացիները համաձայն էին իրեն տալ: Ուստի համաձայնության գալով կարթագենցի Համիլկար Բարկայի հետ, որն իր ջոկատներով գտնվում էր Սիկիլիայում, մի առավոտ ժողովեց Սիրակուզեի բնակչությունն ու Սենատը՝ իբր պետական կարևորության հարցեր որոշելու նպատակով, և նախապես պայմանավորված իր նշանով զինվորների միջոցով սպանել տվեց բոլոր սենատորներին ու քաղաքի ամենահարուստներին: Նրանց սպանելու հետո ստանձնեց քաղաքի իշխանությունը և պահպանեց այն առանց քաղաքացիների կողմից որևէ անհամաձայնության: Եվ չնայած կարթագենցիներից երկու անգամ պարտություն կրեց, վերջում էլ պաշարման մեջ հայտնվեց, սակայն ոչ միայն կարողացավ պաշտպանել քաղաքը, այլև, զորքի մի մասը թողնելով քաղաքը պաշտպանելու, մնացածով արշավեց Աֆրիկայի վրա և կարճ ժամանակում ազատագրեց Սիրակուզեն պաշարումից ու այնքան դժվար կացության մեջ դրեց կարթագենցիներին, որ սրանք ստիպված եղան հաշտվելու իր հետ՝ բավարարվելով Աֆրիկայի տիրապետությամբ և Ագաթոկլեսին թողնելով Սիկիլիան:

3. Արդ, ով կուսումնասիրի Ագաթոկլեսի կյանքն ու գործը, չի գտնի,- կամ կգտնի շատ քիչ,- տարրեր, որոնք կարելի է վերագրել բարեբախտությանը: Եվ իրոք, ինչպես ասացի, նա, առանց որևէ մեկի օգնության, բարձրանալով զինվորական աստիճաններով, որոնց հասել էր հազար ու մի զրկանքների գնով ու վտանգներ, ձեռք բերեց իշխանություն և այն պահպանեց բազմաթիվ համարձակ ու վտանգավոր որոշումներ ընդունելով: Չի կարելի, սակայն, արիություն կոչել սեփական քաղաքացիներին սպանելը, բարեկամներին դավաճանելն ու անազնվություն, անխղճություն, անամոթություն, անբարոյականություն դրսևորելը: Դրանք եղանակներ են, որոնց միջոցով հնարավոր է հասնել իշխանության, բայց ոչ փառքի: Քանզի, եթե Ագաթոկլեսի արժանիքներից են վտանգներին դիմակայելը, դրանք հաղթահարելու համար տեղին որոշումներ գտնելը, ոգու աննկունությունը, դժբախտություններին դիմակայելն ու հաղթահարելը, ինչո՞ւ նա պետք է որևէ այլ զորավարից ցածր դասվի. սակայն նրա անմարդկային դաժանությունն ու անողոքությունը, նրա անվերջ ոճրագործությունները թույլ չեն տալիս նրան հիանալի մարդ կոչել: Ուստի չի կարելի բարեբախտությանը կամ արիությանը վերագրել այն, ինչին նա հասավ առանց մեկի կամ մյուսի:

4. Ալեքսանդր 6-ի պապության մեր ժամանակներում փոքր տարիքից անհայր մնացած Օլիվերոտտո դա ֆերմոյին դաստիարակել է Ջովաննի Ֆոլյան կոչված մորեղբայրը և դեռ շատ ջահել՝ ուղարկել է Պաոլո Վիտելլիի հրամանատարության տակ գտնվող բանակում ծառայելու, որպեսզի զինվորական արվեստը սովորելուց հետո բարձրաստիճան հրամանատար դառնա: Պաոլո Վիտելլիի մահից հետո անցավ իր եղբոր՝ Վիտելլոցցոյի հրամանատարության տակ և կարճ ժամանակում, իր բանականության, ոգու և մարմնի տոկունության շնորհիվ, դարձավ բանակի առաջին դեմքը: Սակայն ստորաքարշություն համարելով այլոց հրամանատարության ներքո մնալը, Վիտելլոցցոյի և Ֆերմոյի մի քանի՝ հայրենիքի ստրկությունը ազատությունից գերադասող մյուս քաղաքացիների օժանդակությամբ, որոշեց տիրանալ Ֆերմոյին. նամակ գրեց Ջովաննի Ֆոլյանիին, հայտնելով, որ երկար տարիներ տնից հեռու գտնվելուց հետո ուզում է վերադառնալ քաղաք՝ այլցելելու մորեղբորն ու ծանոթանալու իր ժառանգության վիճակին, և, քանի որ մտադիր է միայն փառքի հասնել, որպեսզի իր համաքաղաքացիները համոզվեն, որ ի զուր ժամանակ չի վատնել, ցանկանում է քաղաք մտնել հարյուր հեծյալների՝ իր բարեկամների և ծառաների ուղեկցությամբ, նաև խնդրում է այնպես անել, որ արժանանա Ֆերմոյի բնակիչների հարգալիր ընդունելությանը, ինչը պատվաբեր կլինի ոչ միայն իր, այլև մորեղբոր համար, քանզի նրա քեռորդին է:

5. Ջովաննի Ֆոլյանին չզլացավ կատարել քեռորդու բոլոր խնդրանքները և, ապահովելով Ֆերմոյի բնակիչների ճոխ ընդունելությունը, հյուրընկալեց նրան իր տանը: Հաջորդ մի քանի օրը գաղտնաբար նախապատրաստելով այն ամենն, ինչ անհրաժեշտ էր ապագա ոճիրն իրականացնելու համար, Օլիվերետտոն հնադիսավոր խնջույք տվեց, որին հրավիրեց Ջովաննի Ֆոլյանիին և Ֆերմոյի բոլոր նշանավոր մարդկանց: Եվ հետո, երբ սպառվել էր խմիչքն ու ավարտվել էին նման խնջույքներին սովորաբար տեղի ունեցող զվարճանքները, Օլիվերոտտոն դիտավորյալ վտանգավոր զրույց բացեց Ալեքսանդր Պապի և նրա զավակ Չեզարե Բորջայի մեծության և նրանց ձեռքնարկների մասին: Նրան պատասխանեցին Ջովաննի Ֆոլյանին և մյուսները: Հանկարծ նա ոտքի ելավ, ասելով, որ նման թեմաները պետք է քննարկվեն ավելի ապահով վայրում և անցավ մեկ այլ սենյակ, Ջովաննին և մյուս քաղաքացիներն էլ հետևեցին նրան: Եվ դեռ չէին հասցրել նստել, երբ դուրս թռան դարանակալած զինվորներն ու սպանեցին Ջովաննիին և մնացածներին:

6. Սպանդից հետո Օլիվերետտոն հեծավ ձին, սլացավ քաղաքով և պաշարեց գերագույն մագիստրատի պալատը, այնպես որ վախից բոլորը հարկադրված էին ենթարկվելու նրան և կազմելու նոր կառավարություն, և նա իրեն հռչակեց տիրակալ: Սպանելով բոլոր նրանց, ովքեր դժգոհ էին և կարող էին վնասել իրեն, ամրապնդեց իր իշխանությունը քաղաքացիական և զինվորական նոր օրենսդրությամբ, այնպես որ մեկ տարվա ընթացքում, պահպանելով իշխանությունը, ոչ միայն ապահով ապրեց քաղաքում, այլև սարսափ ազդեց բոլորին: Եվ դժվար կլիներ գրավել նրա քաղաքը, եթե չենթարկվեր Չեզարե Բորջայի խաբեությանը, որը Սենիգալլիայում, ինչպես արդեն ասել եմ, ծուղակը գցեց Օրսինիներին ու Վիտելլիներին, և եթե կատարած նենգությունից մեկ տարի անց ինքն էլ չբռնվեր և իր արիության ու ոճրագործությունների ուսուցիչ Վիտելլոցցոյի հետ միասին խեղդամահ չարվեր:

7. Որևէ մեկը կարող է առարկել, թե ինչո՞ւ Ագաթոկլեսը և նման տիրակալները կարող էին, ի հեճուկս գործած բազմաթիվ դավաճանությունների և դաժանությունների, ապրել երկար ու ապահով իրենց հայրենիքիում և պաշտպանվել արտաքին թշնամիներից, և համաքաղաքացիները երբեք նրանց դեմ դավեր չնյութեցին, մինչդեռ այլ տիրակալներ, անգամ դաժանությունների դիմելով, չէին պահպանել իրենց իշխանությունը ոչ միայն պատերազմի, այլև խաղաղության ժամանակ: Կարծում եմ՝ դա հետևանք է այն բանի, թե ինչպես է գործի դրվել դաժանությունը՝ լա՞վ, թե  վատ: Լավ գործի դրված կարելի է կոչել այն դաժանությունը (եթե պատշաճ է չարությունն անվանել լավ), որն անում են մեն մի անգամ՝ անվտանգություն ապահովելու նպատակով, այլևս չեն կրկնում, այլ փոխարինում են հպատակների շահավետ կեցությանը նպաստող արարքներով: Վատ գործի դրվածն այն է, երբ սկզբից, անգամ հազվադեպ կատարվելու դեպքում, դաժանությունները, դադարելու փոխարեն, հետզհետե ավելի հաճախակի են դառնում: Նրանք, ովքեր հետևում են առաջին եղանակին, ի վիճակի են կրոնական և մարդկային հարթության մեջ որևէ միջոց գտնելու իշխանությունը պահպանելու համար: Անհնարին է, որ մյուսներն այն պահպանեն:

8. Արդ, հարկ է նշել, որ որևէ պետության տիրանալով, նվաճողը պետք է մտքում պորզորոշ ունենա բոլոր այն բռնի ձեռնարկները, որոնք անհրաժեշտ է նախատեսել և իրականացնել միանգամից, որպեսզի ստիպված չլինի ամեն օր կրկնել դրանք, ուստիև չկրկնելով կարողանա վստահություն ներշնչել ու նվաճել մարդկանց բարեհաճությունը: Ով այլ կերպ է գործում, լինի վճռականության պակասից, թե չարակամությունից, պետք է մշտապես պատրաստ լինի բռնության դիմելու. նա ոչ էլ կարող է երբևիցե ապավինել իր հպատակների վստահությանը, որոնք, նորանոր ու շարունակվող բռնությունների պատճառով, չեն կարող հավատալ իրեն: Հետևաբար բոլոր բռնությունները պետք է կատարվեն միաժամանակ, քանի որ դրանք, որքան քիչ իրագործվեն, այնքան քիչ կվիրավորեն, իսկ բարեգործությունը շարունակաբար պետք է քիչ-քիչ ավելանա, որպեսզի խանդավառությունն էլ գնալով աճի: Եվ հատկապես տիրակալը պետք է այնպես վերաբերվի իր հպատակներին, որ ոչ մի պատահար, լավը լինի, թե վատը, չփոխի նրանց վերաբերմունքը, քանզի վրա հասած դժվար պահին ժամանակ չի ունենա անհրաժեշտ ուժը կիրառելու և արված բարեգործությունն էլ անօգուտ կլինի, որովհետև կհամարվի ստիպողաբար արված:

Տես նաև Ռոլան Բարտ Նաուտիուսը և հարբած նավը և Ումբերտո Էկո Վեց զբոսանք գրական անտառներում