Հենրիկ Էդոյան | Վերջաբան | Սլավիկ Չիլոյանի «Մենք մարդ ենք եղել» գրքից

Սլավիկ Չիլոյանը (1940-1975) ապրեց իր կյանքն իբրև պոետ՝ առանց արտաքին փայլի, առանց ժեստի, առանց ինքնապաշտպանության զրահի՝ երբեմն չափից ավելի թանկ վճարելով դրա համար: Բնավորությամբ անհանգիստ՝ նա ձգտում էր ծայրահեղությունների, խուսափելով միջինի տրամաբանությունից, որը չի կարող ընդգրկել այն ուժգին պահերը, որոնք էքստազի մեջ ստիպում են հաճախ մոռանալ «ապահովության օրենքները» և ձեռքերը երկարել դեպի կրակը: Նրա կյանքը կաշկանդված չէր պայմանականությունների ցանցով, և, ըստ էության, կրում էր իր վրա զոհաբերության կնիքը: Այդ զոհաբերությունը ուղղված էր դեպի նրա պոետական տեսիլքները, որոնց հրապուրանքը նրանից թաքցնում էր կյանքի մակերեսը և ստիպում հետևել իրեն: Բառերի կործանարար հմայքը նրա հոգու վրա վճռական ազդեցություն ուներ, որը հաճախ թույլ չէր տալիս բառերի աշխարհից վերադառնալ իրերի աշխարհը: Սլավիկ Չիլոյանը իր ամբողջ կյանքը ապրեց այդ պոետական իրականությամբ, նրան կապված լինելով ֆանատիկ նվիրվածությամբ ու սիրով: Պոեզիան այս առումով նրա համար ոչ միայն բարձրագույն սեր էր, այլև մահ, քանի որ այդ երկուսը մի որոշակի մակարդակի վրա հավասարվում են իրար: Ներքին ձգտումը դեպի մահը պոեզիայի հարթության վրա նշանակում է ձգտում դեպի սերը, միայն թե այստեղ փոխվում է սիրո օբյեկտը, որը պահանջում է ոչ թե կյանքի մի մասը, այլ կյանքն ամբողջովին: «Չենք ասում, ինչքան գիտենք» գրքի աշխարհը բացվում է այն ժամանակ, երբ առօրեական հոգսերը անցնում են երկրորդական պլան, իսկ առաջին պլան են բարձրանում անանձնական նկրտումներն ու սպասումները: Սա անվերջ շփումն է ներքին աշխարհի հետ, որը մի բևեռում նշանակում է անկում իր մետաֆորային իմաստով, մյուսում՝ հայտնագործություն կամ ներքին արթնացում:

Այս գիտակցությունն առաջացնում է հակադարձ ձգտում դեպի աշխարհի կոնկրետ զգացողությունը: Պոեզիան այս զգացողության վերահայտնագործումն է, ուր նա հանդես է գալիս նոր լույսի մեջ, ցույց տալով իրերի այն կողմը, որը մինչ այդ չէր երևում: Սա երևակայության այն ձևը չէ, որը սնվում է ինքն իրենով և անհետանում, երբ անցնում է պահը: Սա կայուն վիճակ է, Սլավիկ Չիլոյանի բանաստեղծությունների կենտրոնը, նրանց շարժող ուժը: Վերացական գաղափարներն ու պատկերացումները պոեզիայի համար արժեք են ստանում, երբ մտնում են անձնական փորձի մեջ: Սլավիկ Չիլոյանը չունի այնպիսի բանաստեղծություն, որը դուրս լինի նրա անձնական փորձից: Այդ բանաստեղծությունները կարող են ունենալ որոշ հապշտապ արված տեղեր, բայց դրանք նրա ապրված զգացմունքների արտահայտություններն են: Ընդհանուր գաղափարներն ու վիճակները նրա մոտ միաձուլված են իրար՝ ստեղծելով լիրիկական հերոսի բավական բարդ կերպար: Դա ոչ թե մարդու վերացական գաղափար է, այլ մարդու ռեալ գոյություն՝ տարրալուծված բառային տարբեր իրադրություններում: Նրա պոետական ընդհանուր վիճակը հեղհեղուկ չէ, այլ կայուն, ամրապնդված մարդու և աշխարհի ներկայությամբ: Ճակատագիրը նրա պոեզիայում ժամանակի շարժումն է և աշխարհի հետ մարդու հարաբերությունների ամբողջական գումարը, որի տարածություններով անցնում է մարդը: Այդ «5000 տարեկան» մարդու ներկայությունը (այստեղ պոետն ակնարկում է պատմության շրջանն անցած մարդուն) կայուն և հաստատուն ձևի մեջ է դնում նրա տեսիլքները, որոնք հիմնականում պտտվում են այդ մարդու շուրջը («Պատմության դաս»): Պատահական չէ, որ նրա բանաստեղծություններում չափազանց շատ է հանդիպում «երկրագունդը», որը դառնում է մարդու հիմնական զուգորդումը, նրա կեցության խորհրդանիշը: Իր լիրիկական հերոսի նկատմամբ Սլավիկ Չիլոյանն ունի ընդգծված էմոցիոնալ, երբեմն հեգնական վերաբերմունք, ձգտելով ճանաչել նրան, բացել նրա գաղտնիքը և հասկանալ նրա վիճակը:

Մարդու ճանաչման լավագույն ձևը սերն է, որով ստեղծագործողը մոտենում է նրան: Դա ճշմարիտ է հատկապես արվեստի և պոեզիայի համար, որոնք առանց այդ սիրո ձեռք կբերեն հակառակ ֆունկցիա: Սերն ապրում է այնտեղ, ուր բացակայում է կեղծիքը, որի առկայությամբ սերը փոխարինվում է «ստանդարտ հումանիզմով»: Այս առումով Սլավիկ Չիլոյանի պոեզիայում անկարելի է գտնել որևէ կեղծ նոտա, հնարովի սիրո խոստովանություններ, գրքերից թռցրած գաղափարներ: Այն, ինչ տրված չէ նրա փորձի մեջ, պարզապես գոյություն չունի նրա համար, իսկ ճշմարիտ է այն ամենը, ինչը ապրված է անձնավորության կողմից: «Պոեզիան սկսվում է ոչ թե զգացմունքից, այլ փորձից»,- գրել է Ռիլկեն: Սլավիկ Չիլոյանի պոեզիայի հիմքը այդ փորձն էր, որը ներքին ուժ և շոշափելիության աստիճանի առարկայական ամրություն էր հաղորդում նրա բանաստեղծություններին:

… Ես, որպես մի տերև,

որ կանաչ էի,

այժմ դեղնել եմ

ու գիտեմ, կըկնեմ,

բայց հողի մեջ էլ

կամ ինչ-որ անցորդի

անտարբեր ու կոշտ ներբանների տակ

ես կճրթճրթամ:

Ես, որ մանուկ էի,

քանց մի ծերունի,

սիրում եմ մարդուն,

ու փեշից կախված

մատս բերանիս

ես կհեկեկամ,

թե մեկը մի օր

նրան անարգի

կամ աչքերից նրա

արտասուք քամի:

Անգիտակցական ճակատագրի ենթագիտակցական զգացումը («ու գիտեմ, կընկնեմ») ստվեր չի նետում նրա մարդկային աշխարհի վրա, այլ հակառակը, ավելի է խորացնում այն՝ նրան տալով ողբերգական հիմքեր: Ինչո՞ւ ենք մենք հավատում դրան. որովհետև դրան նախապես հավատում է ինքը՝ այդ տողերի հեղինակը: Սլավիկ Չիլոյանի խիղճը մաքուր է իր տողերի նկատմամբ, քանի որ այդ խիղճը մաքուր է ներքուստ, խղճից խիղճ կծնվի, կեղծիքից՝ կեղծիք:

Ինչի մասին էլ գրի Սլավիկ Չիլոյանը՝ նա գրում է իր մասին և, հակառակը, ինչ էլ գրի իր մասին՝ նա գրում է իր «ոչ-եսի» մասին: Այս տեսանկյունից դա ոչ թե սուբյեկտիվ, այլ օբյեկտիվ պոեզիա է, որը, պետք է ասել, ժամանակակից պոեզիայի հիմնական հատկանիշներից է: Նա առաջիններից մեկն էր, որը մեր պոեզիայում ընտրեց այդ ուղին՝ ելնելով իր սեփական կյանքի տվյալներից: Նրա պոեզիայի վրա անհնար է գտնել որևէ ազդեցություն, այն, ինչ գրված է նրա կողմից, միայն իրենն է: Դա երևում է նույնիսկ ֆրանսերենից կատարած նրա թարգմանություններում (Ռասին, Հյուգո, Բրել, Վիան, Լամարտին, Մյուսսե, Ազնավուր, ինչպես նաև «Ռոլանդի երգը»), որոնց վրա շատ ուժեղ է նրա անհատականության կնիքը: Նա գտնում էր, որ պոեզիան պետք է թափանցի իրերի միջուկի մեջ՝ բացահայտելով ոչ թե արտաքին, այլև՝ ներքին ձևը.

… կամ թե պոետը

մի քիչ աթսոսա՝

իզուր է գրել,

երբ չի լսել

կռինչն ագռավի

սպիտակ հոգուց,

այլ սև թևերից…

«Սպիտակ հոգու» և «սև թևերի» անտինոմիան այստեղ արտահայտում է հատուկ կոնցեպցիա: Ագռավի «սպիտակ հոգու» կռինչը տարբերվում է նրա «սև թևերից», քանի որ ագռավը, ըստ էության, որ թե իր «սև թևերի», այլ «սպիտակ հոգու» մեջ է, որտեղից կարելի է եզրակացնել, որ կյանքի միջուկը «սպիտակ» է (սրբագործված սիմվոլ, որ նշանակում է աստվածային նշան) և ոչ թե «սև», որը միֆական ամենակայուն սիմվոլներից է բացասական նշանակությամբ: Այդ «սպիտակ միջուկին» պետք է հասնել ինքնազոհաբերությունների միջոցով:

Սլավիկ Չիլոյանը տառապանքների երգիչ չէ, քանի որ տառապանքը նրա պոեզիայում ոչ թե թեմա է, այլ՝ կեցություն և գոյության ձև: «Տառապանքամոլությունը», որը կեղծ խորությունների պատրանք է թողնում, ըստ էության, կապ չունի զոհաբերության հետ (քանի որ այդ դեպքում սերն ուղղված է ինքն իրեն՝ վերածվելով ինքնասքանչացման): Այն պոեզիայի կեղծիքն է, քանի որ կարող է հաճախ վարպետորեն ընդօրինակումներ անել: Պոեզիան արտահայտում է այն օբյեկտը, որին ձգտում է, և ոչ թե նրա ցանկությունը, որի անբավարարությունը ոչնչացնում է ձգտման օբյեկտը, ստեղծելով «կեղծ-ռոմանտիկ» հեղեղ՝ առանց առարկայի: Սլավիկ Չիլոյանի կյանքը, իրոք, կարելի էր կոչել տառապանքների զուգորդում, բայց, նրա պոեզիան ավելին եղավ, քան նրա անձնական կյանքը:

35 տարի ապրեց այդ բանաստեղծը, հախուռն, բոհեմիկ և զգայուն մարդը, որի նկատմամբ ճակատագիրը եղավ խիստ, անխնա, բայց նաև ճշմարիտ: Ճշմարիտ այն առումով, որ այլ կերպ ապրելը նրա ուժերից վեր էր և պետք է նրան ընդունենք այնպիսին, ինչպիսին ինքն էր, և ոչ թե ինչպիսին ցանկանում էինք: Կարելի է առարկել նման կյանքի ընթացքի դեմ, բայց առարկությունները վերաբերում են ապրողին: Իհարկե, որոշ տեսանկյունից նա սխալ էր, քանի որ շատ ավելին կարող էր անել: Այժմ նրանից մնացել են մի շարք բանաստեղծություններ, թարգմանություններ և, այսպես ասած, «արտիստիկ հիշողություններ», ուր ստեղծվում է բնականից հետզհետե տարբերվող մի մարդկային կերպար, որն արդեն պատկանում է ստեղծագործությանը: Բայց հիշողությունների հարստացման փոխարեն կարող էր ավելի հարստանալ մեր պոետական խոսքը, որի նկատմամբ նա անփույթ եղավ:

Տես նաև Հենրիկ Էդոյան Զանգը հնչում է Ջոն Դոն և Ես հարցնում եմ, նա պատասխանում