Արթուր Կոնան Դոյլ | Ռայգեյթյան սկվայներ

Այդ ժամանակ ընկերս՝ Շերլոք Հոլմսը, տակավին չէր ապաքինվել հազար ութ հարյուր ութսունյոթ թվականին ստացած նյարդային գերհոգնածությունից։ Նիդերլանդասումատրական ընկերության աղմուկ հանած պատմությունն ու բարոն Մոպերտյուիի վիթխարի խաբեությունը բավականաչափ թարմ է հասարակության հիշողության մեջ և չափազանց սերտորեն է կապված քաղաքականության ու ֆինանսների հետ, որպեսզի հնարավոր լինի պատմել այս նոթերում։ Սակայն դա անուղղակի պատճառ դարձավ մի արտակարգ և հանելուկային գործի, որը հնարավորություն տվեց ընկերոջս ցուցադրելու հանցագործության դեմ իր մղած մշտական պայքարի բազմաթիվ զենքերից մեկը ևս։

Ապրիլի տասնչորսին, ինչպես նշված է իմ գրառումներում, Լիոնից հեռագիր ստացա, որ Հոլմսը հիվանդ պառկած է «Դյուլոնժ» հյուրանոցում։ Մի օր չանցած արդեն այնտեղ էի՝ հյուրանոցի իր համարում, և թեթևացած համոզվեցի, որ սարսափելի ոչինչ չկա։ Սակայն երկու ամսից ավելի ձգձգված հետաքննությունը, որի ընթացքում Հոլմսն աշխատել էր օրական տասնհինգ ժամ, իսկ պատահել էր նաև՝ մի քանի օր անընդհատ, առանց հանգստանալու, քայքայել էր նրա երկաթյա օրգանիզմը։ Նյարդային ծայրահեղ լարվածությունից հետո փայլուն հաղթանակով պսակված աշխատանքը Հոլմսին չփրկեց ուժերի անկումից և այն ժամանակ, երբ նրա անունը թնդում էր ողջ Եվրոպայում, իսկ սենյակը բառացիորեն հեղեղված էր շնորհավորական հեռագրերով, նրան այնտեղ գտա դաժան մռայլության մեջ։ Նույնիսկ այն գիտակցությունը, որ ինքը հաջողության հասավ այնտեղ, ուր գլուխ չէին հանել երեք երկրների ոստիկանությունները, և մատների վրա խաղացրեց Եվրոպայի ամենաճարտար խաբեբային, չկարողացավ հաղթահարել Հոլմսին տիրող անտարբերությունը։

Երեք օր անց վերադարձանք Բեյքր-սթրիթ, բայց ընկերս ակնհայտորեն կարիք էր զգում իրադրության փոփոխության, ասենք, ինձ էլ էր գայթակղում այս գարնան օրերին մեկ-երկու շաբաթով գյուղ փախչելու միտքը։ Վաղեմի բարեկամս՝ գնդապետ Հեյթըրը, որն Աֆղանստանում իմ մշտական խնամառուն էր, իսկ այժմ տուն էր վարձել Ռայգեյթ ոչ մեծ քաղաքի մոտերքում՝ Սարի կոմսությունում, հաճախ էր ինձ հրավիրել հյուրընկալության։ Վերջին անգամ ասաց, որ ուրախ կլինի հյուրընկալել նաև ընկերոջս։ Խոսքս հեռվից սկսեցի, բայց երբ Հոլմսն իմացավ, որ մեզ հրավիրում են ամուրի կարգ ու կանոն վարողի տուն, և իրեն ազատություն է տրվում, համաձայնեց ծրագրիս, և մեր՝ Լիոնից վերադառնալուց մեկ շաբաթ անց, գնդապետը մեզ ընդունեց իր տանը։ Հեյթըրը շատ հաճելի մարդ էր, շրջագայել էր համարյա ողջ աշխարհում, և ինչպես սպասում էի, շուտով պարզվեց, որ նրա և Հոլմսի մոտ ընդհանուր շատ բաներ կան։

Մեր ժամանման օրը, երեկոյան ճաշից հետո, նստել էինք գնդապետի զինասենյակում. Հոլմսը մեկնվել էր բազմոցին, իսկ ես ու Հեյթըրը զննում էինք հրազենների ոչ մեծ հավաքածուն։

— Հա, ի դեպ,— ասաց մեր տանտերը,— ապահովության համար ատրճանակներից մեկը հետս վերև կտանեմ։

— Ապահովությա՞ն,— հարցրեց Հոլմսը։

— Վերջերս մեզ մոտ շրջապատը սարսափեցնող դեպք պատահեց։ Անցյալ երկուշաբթի կողոպտեցին այստեղի ամենահարուստ սկվայրներից մեկի՝ ծերուկ Էքթընի տունը։ Քիչ վնաս են պատճառել, բայց մինչև այժմ գողերը ազատության մեջ են։

— Եվ ոչ մի հե՞տք,— հարցրեց Հոլմսը։

— Առայժմ՝ ոչ մի։ Բայց դա մանր գործ է։ Սովորական տեղական հանցագործություն, մի՛ստր Հոլմս, չափազանց աննշան, որպեսզի հետաքրքրի Ձեզ մեծ աղմուկ հանած միջազգային այն գործից հետո։

Հոլմսը հաճոյախոսությանը պատասխանեց անտարբեր շարժումով, բայց ժպիտից երևում էր, որ շոյված է։

— Ուշագրավ ոչ մի բա՞ն։

— Իմ կարծիքով՝ ոչ մի բան։ Գողերը խուզարկել էին գրադարանը, և իսկապես ավարը չարժեր նրանց կատարած աշխատանքին։ Սենյակում ամեն ինչ տակնուվրա էր արված, սեղանի դարակները կոտրել էին, գրապահարանները խառնշտել և ընդամենը տարել էին Հոմերոսի մեկ հատոր թարգմանությունը, երկու ոսկեզօծ մոմակալ, փղոսկրյա ճնշածծանը, կաղնե փոքրիկ ծանրաչափը և մի կծիկ պարան։

— Ինչ զարմանալի հավաքածու,— բացականչեց նա։

— Դե, գողերը, հավանաբար, հափշտակել են առաջին իսկ ձեռքի տակ ընկածը։

Հոլմսը «հըմ» արեց իր բազմոցից։

— Կոմսության ոստիկանությունը պետք է ինչ-որ հետևության գար,— ասաց նա։— Չէ որ միանգամայն ակնառու է, որ…

Բայց ես նախազգուշաբար բարձրացրի մատս։

— Բարեկա՛մս, Դուք այստեղ եք եկել հանգստանալու։ Աստծո սիրուն, նոր առաջադրանք մի ստանձնեք, քանի Ձեր նյարդերը չեն ամրացել։

Հոլմսը գնդապետին նայեց զավեշտական հնազանդությամբ և վեր քաշեց ուսերը, որից հետո զրույցն ընթացավ ավելի հանգիստ հունով։ Միայն թե ճակատագրին հաճո էր, որպեսզի ընկերոջս պահպանելու ողջ ջանքերն իզուր անցնեին, քանի որ հաջորդ առավոտյան այդ գործն այնպես ներխուժեց մեր կյանքը, որ հնարավոր չէր մի կողմ քաշվել, և մեր գյուղ ժամանելը բոլորիս համար անսպասելի մի շրջադարձ եղավ։

Նստել էինք նախաճաշելու, երբ ծառայապետը, մոռանալով քաղաքավարության կանոնները, սենյակ ներխուժեց և հևասպառ վրա տվեց։

— Նորություն լսե՞լ եք, սը՛ր։ Քանինըմներին պատահածը, սը՛ր։

— Դարձյա՞լ գողություն,— բացականչեց գնդապետը, և սուրճի գավաթով նրա ձեռքը սառեց օդում։

— Սպանություն։

Գնդապետը սուլեց։

— Աստված իմ,— ասաց նա։— Ո՞վ է սպանվածը։ Հաշտարար դատավո՞րը, թե՞ որդին։

— Ո՛չ նա, ո՛չ մյուսը, սը՛ր։ Սպանված է կառապան Վիլյամը։ Գնդակը կպել է ուղիղ սրտին։

— Ո՞վ է սպանել։

— Գողը, սը՛ր։ Կառապանին սպանել է ու անհետացել։ Հասցրել է հասնել միայն պահասենյակի պատուհանին։ Այդտեղ Վիլյամը նետվել է նրա վրա և, փրկելով տիրոջ ունեցվածքը, կնքել իր մահկանացուն։

— Դա ե՞րբ է կատարվել։

— Երեկ, սը՛ր, կեսգիշերին մոտ։

— Ա՜, այդ դեպքում այնտեղ կգնանք մի փոքր ուշ,— ասաց գնդապետը՝ անխռով ձեռնամուխ լինելով ընդհատված նախաճաշին։

— Կեղտոտ գործ է,— ավելացրեց նա, երբ ծառայապետը գնաց։— Ծերուկ Քանինըմը մեր շրջանի ամենաազդեցիկ սկվայրն է և հարգարժան մարդ։ Այս դեպքը կկոտրի նրան։ Վիլյամը նրան ծառայում էր երկար տարիներ և լավ աշխատող էր։ Ակներև է՝ նույն սրիկաներն են, որ մտել էին Էքթընի տուն։

— Եվ գողացել այն արտակարգ հետաքրքիր հավաքածո՞ւն։

— Այո։

— Հը՛մ։ Հնարավոր է պարզվի, որ այս գործը հոտած ձու էլ չարժե։ Այնուամենայնիվ, առաջին հայացքից մի քիչ տարօրինակ է, չէ՞։ Պետք էր սպասել, որ գավառում գործող ավազակախումբը պետք է փոխեր իր հարձակումների տեղը, ոչ թե մի քանի օրում երկու գողություն կատարեր իրար հարևան կալվածքներում։ Երեկ երեկոյան, երբ Դուք խոսում էիք նախազգուշական միջոցների մասին, հիշում եմ, գլխումս մի միտք ծագեց, որ գողը կամ գողերը այս շրջանը ամենավերջում կընտրեին ողջ Անգլիայում, սրանից հետևում է, որ ես դեռ շատ բան պետք է սովորեմ։

— Կարծում եմ՝ նա տեղացիներից մեկը կլինի։ Հասկանալի է, որ նրան հրապուրել են հատկապես այս կալվածքները։ Այս շրջանում դրանք ամենախոշորներն են։

— Եվ ամենահարուստնե՞րը։

— Պետք է որ այդպես լինի։ Բայց Էքթընն ու Քանինըմներն արդեն մի քանի տարի է դատավեճ ունեն, որն, իմ կարծիքով, ծծել է երկուսի արյունը։ Ծերուկ Էքթընն հայց է հարուցել Քանինըմների ունեցվածքի կեսի համար, և փաստաբանները բավականին մեծ գումար են վաստակել այդ գործից։

— Եթե գողը տեղացի է, նրան որսալը մեծ ջանք չի պահանջի,— ասաց Հոլմսը հորանջելով։— Մի անհանգստացեք, Վա՛թսըն, ես չեմ պատրաստվում խառնվել։

— Տեսուչ Ֆորիստրը, սը՛ր,— ազդարարեց ծառայապետը՝ բացելով դուռը։

Սենյակ մտավ ոստիկանության խուզարկուն՝ աշխույժ, առույգ դեմքով արագաշարժ մի երիտասարդ։

— Բարի լույս, գնդապե՛տ,— ասաց նա։— Հուսով եմ՝ չխանգարեցի, բայց մեզ հայտնի է դարձել, որ միստր Հոլմսը՝ Բեյքր-սթրիթից, այստեղ է գտնվում։

Գնդապետը ձեռքի շարժումով ցույց տվեց ընկերոջս, և տեսուչը գլուխ տվեց։

— Մենք մտածեցինք, որ հնարավոր է Դուք ցանկանաք մասնակցել, մի՛ստր Հոլմս։

— Ճակատագիրը Ձեր դեմ է, Վա՛թսըն,— ծիծաղելով ասաց Հոլմսը։— Մենք հենց այդ գործի մասին էինք զրուցում, երբ Դուք եկաք, տեսո՛ւչ։ Գուցե մեզ մի քանի մանրամասների հե՞տ ծանոթացնեք։

Երբ նա աթոռին մեկնվեց ինձ ծանոթ դիրքով, հասկացա, որ իմ բոլոր հույսերն ի դերև ելան։

— Էքթընի մոտ կատարված գողության գործում մեզ չհաջողվեց ոչ մի բանից կառչել։ Բայց այստեղ բավականին նյութ կա, որպեսզի սկսենք հետաքննությունը, և չենք կասկածում, որ երկու դեպքում էլ գործել է միևնույն անձը։ Գողին տեսել է…

— Ա՜…

— Այո, սը՛ր։ Բայց երբ հնչել է դժբախտ Վիլյամ Քըրվընին սպանող կրակոցը, նա սուրացել է եղնիկից էլ արագ։ Միստր Քանինըմը նրան տեսել է իր ննջասենյակի պատուհանից, իսկ Ալեք Քանինըմը նրան տեսել է հետնամուտքի աստիճաններից։ Տագնապը բարձրացել է տասներկուսին քառորդ պակաս։ Միստր Քանինըմը նոր էր պառկել քնելու, իսկ Ալեքը խալաթը հագին ծխամորճ էր ծխում։ Նրանք երկուսով լսել են, թե ինչպես է օգնություն կանչել կառապան Վիլյամը, և միստր Ալեքը նետվել է ներքև տեսնելու, թե ինչ է պատահել։ Մուտքի դուռը բաց է եղել, և երբ նա աստիճաններով ներքև է սուրացել, տան առջև տեսել է իրար կառչած երկու մարդու։ Նրանցից մեկը կրակել է, մյուսը՝ ընկել, և մարդասպանը նետվել է ուղիղ այգի, ճարպկորեն սողոսկել է դալար ցանկապատից և անհետացել։ Միստր Քանինըմը իր ննջասենյակի պատուհանից նկատել է, թե ինչպես է նա փողոց նետվել, բայց հենց այդ պահին էլ տեսադաշտից կորցրել է նրան։ Միստր Ալեքը մնացել է տեսնելու, թե հնարավոր չէ՞ արդյոք օգնել վիրավորին, և այդպիսով չարագործը հասցրել է թաքնվել։ Մեզ միայն հայտնի է, որ այդ մարդը միջահասակ է, ինչ-որ մուգ գույնի հագուստով։ Ձեռքի տակ ուրիշ տվյալներ չունենք, բայց մենք եռանդուն հետախուզություն ենք կատարում, և եթե հանցագործը տեղացի չէ, շուտով կհայտնաբերվի։

— Իսկ ի՞նչ էր այդտեղ անում այդ Վիլյամը։ Մահից առաջ որևէ բան ասե՞լ է։

— Ոչ մի խոսք։ Վիլյամն իր մոր հետ ապրում էր պահակատանը։ Նվիրված ծառա էր, և մենք ենթադրում ենք, որ նա տանն է մոտեցել՝ մտադրություն ունենալով ստուգել՝ ամեն ինչ կարգի՞ն է, թե՞ ոչ։ Եվ դա հասկանալի է, Էքթընի մոտ կատարված գողությունը բոլորին ստիպել է զգոն լինել։ Երևում է՝ կողոպտիչը հենց նոր է բացած եղել դուռը (փականքը կոտրած է), երբ Վիլյամը նետվել է նրա վրա։

— Իսկ Վիլյամը գնալուց առաջ մորը ոչինչ չի՞ ասել։

— Մայրը շատ ծեր է և խուլ, մեզ ոչինչ չհաջողվեց իմանալ նրանից։ Վիշտը նրան համարյա զրկել է գիտակցությունից, բայց ենթադրում եմ, որ նա միշտ էլ մտազուրկ է եղել։ Սակայն մի շատ կարևոր հանցանշան կա։ Նայեք։

Նա իր նոթատետրից մի կտոր թուղթ հանեց և ծնկի վրա հարթեցրեց։

— Սա հայտնաբերվել է մեռած Վիլյամի ձեռքում։ Սեղմված՝ բթամատի և ցուցամատի արանքում։ Սա երևի ինչ-որ գրության մաս է։ Ուշադրություն դարձրեք, որ այստեղ նշված ժամը ստույգ համնկնում է այն ժամին, երբ խեղճը հանդիպեց իր ճակատագրին։ Ո՛չ այն է մարդասպանն է խլել նրանից, ո՛չ այն է՝ նա մարդասպանից։ Գրվածը մեզ այն մտքին է հանգեցնում, որ ինչ-որ մեկին ժամադրել են։

Հոլմսը վերցրեց թղթի կտորը, որի ճշգրիտ տեքստը բերում եմ ստորև.

Տասներկուսին քառորդ պակաս կիմանաք այն, ինչ կարող է… (անգլ.):

— Եթե իրականում այդպես է,— շարունակեց տեսուչը,— ապա ծագում է միանգամայն հավանական ենթադրություն, որ այդ Վիլյամ Քըրվընը, չնայած իր ազնիվ համբավին, կարող էր գողի հետ միասին լինել։ Նրանք կարող էին հանդիպել պայմանավորված վայրում, երկուսով կոտրել դուռը, որից հետո նրանց միջև վեճ է ծագել։

— Այս փաստաթուղթը արտակարգ հետաքրքրություն է ներկայացնում,— ասաց Հոլմսը՝ համակ ուշադրությամբ զննելով թղթի կտորը,— գործն ավելի նուրբ է, քան կարծում էի։

Նա ձեռքով բռնեց գլուխը, իսկ տեսուչը ժպիտը դեմքին հետևում էր, թե ինչ ազդեցություն թողեց իր պատմածը լոնդոնյան հռչակավոր մասնագետի վրա։

— Ձեր վերջին դիտողությունը,— ասաց Հոլմսը մի փոքր անց,— թե կողոպտիչը գուցե պայմանավորված է եղել ծառայի հետ, և այս գրությունը, ուր հանդիպում է նշանակված, ուղարկված է եղել մեկը մյուսին, սրամիտ է և ճշմարտանման։ Միայն թե այս փաստաթուղթը բացում է…

Նա դարձյալ գլուխն առավ ձեռքերի մեջ և մի քանի րոպե լուռ նստեց՝ ամբողջովին խորասուզվելով մտքերի մեջ։ Երբ բարձրացրեց դեմքը, զարմանքով տեսա, որ նրա այտերը շիկնել էին, իսկ աչքերը փայլում էին, ինչպես մինչ հիվանդությունն էր։ Նա ոտքի ելավ իր նախկին ողջ եռանդով լեցուն։

— Ահա թե ինչ,— հայտարարեց նա,— ես կցանկանայի թռուցիկ զննել սպանության վայրը։ Ձեր թույլտվությամբ, գնդապե՛տ, ես կլքեմ ընկերոջս և Ձեզ ու կգնամ տեսուչի հետ, որպեսզի ստուգեմ իմ ենթադրությունների ճշմարտացիությունը։ Կվերադառնամ կես ժամից։

Անցավ ժամուկես, տեսուչը վերադարձավ մենակ։

— Հոլմսը հետուառաջ է քայլում դաշտում,— ասաց նա,— ցանկանում է, որպեսզի չորսով գնանք կալվածքը։

— Միստր Քանինըմի մո՞տ։

— Այո, սը՛ր։

— Ինչո՞ւ։

Տեսուչը թոթվեց ուսերը։

— Դա ինձ այնքան էլ պարզ չէ։ Բայց, մեր մեջ ասած՝ ինձ թվում է, որ միստր Հոլմսը հիվանդությունից հետո լիովին չի ապաքինվել։ Նա իրեն շատ տարօրինակ է պահում։ Ես կասեի՝ մի քիչ խանգարվել է։

— Կարծում եմ՝ չարժե անհանգստանալ,— ասացի ես։— Բազմիցս համոզվել եմ, որ նրա խենթության մեջ մեթոդ կա։

— Ավելի շուտ՝ նրա մեթոդում խենթություն կա,— փնթփնթաց տեսուչը։— Բայց նա այրվում է անհամբերությունից, և եթե Դուք պատրաստ եք, գնդապե՛տ, ավելի լավ է գնանք։

Հոլմսը գլխահակ, ձեռքերը գրպաններում, հետուառաջ էր քայլում դաշտում։

— Գործն ավելի հետաքրքիր է դառնում, Վա՛թսըն,— ասաց նա,— մեր այցը գյուղ, անկասկած, հաջողվեց։ Ես հիանալի առավոտ անցկացրի։

— Ինչպես ենթադրում եմ, Դուք եղել եք հանցագործության վայրո՞ւմ,— հարցրեց գնդապետը։

— Այո, մենք տեսուչի հետ մի փոքր հետախուզություն կատարեցինք։

— Հաջողությա՞մբ։

— Այո, մենք հետաքրքիր բաներ տեսանք։ Ճանապարհին Ձեզ ամեն ինչ կպատմեմ։ Նախ և առաջ զննեցինք խեղճի դիակը։ Ինչպես ասում էին, նա իսկապես սպանվել է ատրճանակի հասցրած վերքից։

— Իսկ Դուք կասկածո՞ւմ էիք։

— Ամեն ինչ պետք է ստուգել։ Մեր ստուգայցը անտեղի չէր։

Հետո զրուցեցինք միստր Քանինըմի ու նրա որդու հետ, և նրանք կարողացան ստույգ ցույց տալ այն տեղը, որտեղ հանցագործը փախչելիս դուրս էր սողոսկել ցանկապատից։ Դա վերին աստիճանի հետաքրքիր էր։

— Անկասկած։

— Հետո մենք հանդիպեցինք խեղճ Վիլյամի մորը։ Միայն թե նրանից ոչ մի օգուտ չստացանք. նա շատ ծեր է ու թույլ։

— Իսկ ի՞նչ արդյունք տվեց Ձեր հետազոտությունը։

— Մենք եկանք այն համոզման, որ սա միանգամայն արտասովոր հանցագործություն է։ Հնարավոր է՝ մեր այժմյան այցը մի փոքր լույս սփռի դրա վրա։ Տեսո՛ւչ, ես ենթադրում եմ՝ մենք միաբան ենք այն հարցում, որ սպանվածի ձեռքում գտնված թղթի կտորը, որտեղ գրված է մահվան ստույգ ժամանակը, մեծ նշանակություն ունի։

— Դա պետք է գործի բանալին հանդիսանա, մի՛ստր Հոլմս։

— Եվ հանդիսանում է։ Ով էլ գրած լինի գրությունը, դա այն մարդն է, որ այդ ժամին անկողնուց հանել է Վիլյամ Քըրվընին։ Բայց ո՞ւր է երկտողը։

— Ես մանրամասն ստուգեցի գետինը և չգտա,— ասաց տեսուչը։

— Երկտողը խլել են Վիլյամի ձեռքից։ Ինչո՞ւ այն այդքան անհրաժեշտ է եղել ինչ-որ մեկին։ Որովհետև դա նրան կմերկացներ։ Իսկ նա ի՞նչ պիտի աներ երկտողը։ Ամենայն հավանականությամբ գրպանը դներ՝ չնկատելով, որ թղթի կտորը մնացել էր մեռածի սեղմված մատների արանքում։ Եթե մենք գտնենք գրության մնացած մասը ևս, շատ հեշտությամբ կբացահայտենք գործը։

— Այո, բայց ինչպե՞ս մտնենք հանցագործի գրպանը, եթե չենք գտել հանցագործին։

— Այո, դրա համար արժե գլուխ կոտրել։ Եվ հետո, ահա թե ինչ։ Այդ երկտողը ինչ-որ մեկը բերել է Վիլյամին։ Իհարկե, ոչ գրողը. նրա համար ավելի հեշտ կլիներ ամեն ինչ բանավոր հայտնել։ Ո՞վ է բերել երկտողը։ Թե՞ եկել է փոստով։

— Ես իմացել եմ,— ասաց տեսուչը,— որ երեկ երեկոյան Վիլյամը փոստով նամակ է ստացել։ Նա ծրարը ոչնչացրել է։

— Գերազանց է,— բացականչեց Հոլմսը՝ տեսուչի ուսին խփելով։— Դուք արդեն հանդիպել եք փոստատարին։ Ձեզ հետ աշխատելը շատ հաճելի է։ Բայց ահա և պահակը, և եթե Դուք մեզ հետ գաք, գնդապե՛տ, ես Ձեզ ցույց կտամ հանցագործության տեղը։

Մենք անցանք գեղեցիկ տնակի մոտով, ուր ապրել էր սպանված կառապանը, և գնացինք ծառուղիով, որը մեզ հասցրեց թագուհի Աննայի ժամանակների հիանալի մի շենքի մոտ, որի պատին փորագրված էր Մալպլակի2 մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտի տարեթիվը։ Հետևելով Հոլմսին և տեսուչին՝ մենք անցանք շենքը և մոտեցանք անկյունային մուտքին, որն առանձնացված էր կենդանի ծաղիկների ցանկապատով և եզրապատել էր ճանապարհը։ Խոհանոց տանող դռան մոտ հերթապահում էր ոստիկանը։

— Լայն բացեք դուռը, սերժա՛նտ,— հրամայեց Հոլմսը։— Ահա այն աստիճաններին է կանգնած եղել երիտասարդ Քանինըմը և այդտեղից է տեսել, հենց մեր կանգնած տեղում, երկու տղամարդու։ Ծերուկ Քանինըմը նայել է այն պատուհանից՝ ձախից երկրորդը։ Նա ասում է, որ մարդասպանը փախել է, ա՛յ, այնտեղ։ Այն թփի հետևը։ Նույնը տեսել է և որդին։ Երկուսն էլ ցույց են տալիս նույն ուղղությունը։ Հետո միստր Ալեքը դուրս է վազել տնից և խոնարհվել վիրավորի վրա։ Հողը պինդ է՝ ինչպես տեսնում եք, ոչ մի հետք չի մնացել, որը կարող էր մեզ օգնել։

Մինչ նա խոսում էր, տան անկյունից երևացին երկու տղամարդ, որոնք այգու ճանապարհով մեր կողմն էին գալիս։ Մեկը պատկառելի արտաքինով ջենթլմեն էր՝ ուժեղ կամք արտահայտող դեմքով, հասու կնճիռներով և վշտալի հայացքով, մյուսը՝ պճնասեր մի երիտասարդ, որի շքեղ հագուստը, ուրախ, անհոգ տեսքը անհարիր էին այն գործին, որը մեզ բերել էր այստեղ։

— Դե ինչ, գործն առաջ չի՞ ընթացել,— հարցրեց նա Հոլմսին։— Կարծում էի, որ Դուք՝ մայրաքաղաքի մասնագետներդ, հեշտությամբ եք լուծում ցանկացած հանելուկը։ Ինչպես տեսնում եմ, Դուք այնքան էլ փութաջան չեք։

— Օ՛, մեզ մի փոքր ժամանակ տվեք,— միամտորեն ասաց Հոլմսը։

— Ժամանակը Ձեզ պետք կգա,— պատասխանեց երիտասարդ Ալեք Քանինըմը։— Առայժմ Ձեր ձեռքին ոչ մի թել չկա։

— Մեկը կա,— խոսակցությանը խառնվեց տեսուչը։— Մենք կարծում ենք, որ եթե մեզ միայն հաջողվի գտնել… Աստված իմ։ Մի՛ստր Հոլմս, Ձեզ ի՞նչ պատահեց։

Խեղճ ընկերոջս դեմքը հանկարծ սարսափելի այլակերպվեց։ Աչքերը ծռվեցին, դիմագծերը ջղաձգվեցին, և խուլ հառաչանքով նա բերանքսիվայր ընկավ գետնին։ Ցնցվելով անսպասելիությունից և նոպայի ուժից՝ մենք դժբախտին տեղափոխեցինք խոհանոց, և այնտեղ, կիսապառկելով մեծ աթոռի վրա՝ նա մի քանի րոպե ծանր հևաց։ Վերջապես բարձրացավ աթոռից, ամոթահար ներողություն խնդրեց իր թուլության համար։

— Վաթսընը Ձեզ կբացատրի, որ ծանր հիվանդությունից հետո հենց նոր եմ առողջացել։ Բայց մինչև հիմա ենթակա եմ այս հանկարծակի նյարդային նոպաներին։

— Կցանկանա՞ք իմ երկանիվ կառքով Ձեզ տուն ուղարկեմ,— հարցրեց ավագ Քանինըմը։

— Դե, քանի որ այստեղ եմ, կցանկանայի ճշտել ինձ համար անհասկանալի մի հարց։ Մեզ հեշտությամբ կհաջողվի դա անել։

— Հատկապես ո՞ր հարցը։

— Ինձ միանգամայն հավանական է թվում, որ խեղճ Վիլյամը եկել է այն ժամանակ, երբ ավազակը գտնվել է տանը։ Դուք, ըստ երևույթին, գտնում եք, ինքնին հասկանալի է, որ գողը տուն չի մտել՝ չնայած դուռը կոտրած էր։

— Իմ կարծիքով՝ դա միանգամայն պարզ է,— ազդու ասաց Քանինըմը։— Այն ժամանակ որդիս՝ Ալեքը, դեռ չէր պառկել քնելու և, իհարկե, կլսեր, որ ինչ-որ մեկը տուն է մտել։

— Նա որտե՞ղ էր։

— Նստել էի իմ զարդասենյակում և ծխում էի։

— Դա ո՞ր պատուհանն է։

— Ձախից վերջինը, հորս պատուհանի կողքինը։

— Եվ, իհարկե, Ձեր և Ձեր հոր սենյակներում լամպերը վառվում էին։

— Անկասկած։

— Ինչ տարօրինակ է,— ժպտաց Հոլմսը։— Զարմանալի չէ՞ արդյոք, որ ավազակը՝ այն ավազակը, որը վերջերս գողություն էր կատարել, դիտավորյալ այն ժամանակ է տուն ներխուժում, երբ պատուհաններից տեսնում է, որ ընտանիքի անդամները դեռ արթուն են։

— Հավանաբար, այդ գողն անպատկառ է։

— Եթե այս գործն այսքան անսովոր չլիներ, մենք, իհարկե, Ձեզ չէինք դիմի,— ասաց միստր Ալեքը։— Բայց Ձեր ենթադրությունը, թե գողը հասցրել է տունը կողոպտել, իմ կարծիքով անհեթեթություն է։ Մենք, անկասկած, նկատած կլինեինք տան անկարգությունը և կփնտրեինք գողացված իրերը։

— Դա կախված է նրանից, թե ինչ իրեր են գողացված եղել,— ասաց Հոլմսը։— Մի մոռացեք, որ կողոպտիչը խիստ քմահաճ է և ունի աշխատանքի իր ուրույն ոճը։ Օրինակ՝ ինչ արժե Էքթընների տնից տարած հետաքրքիր հավաքածուն։ Թույլ տվեք հիշել… Ի՞նչ կար այնտեղ… Պարանի կծիկ, ճնշածծան, և Աստված գիտե, թե էլի ինչ դատարկ բաներ։

— Մենք Ձեր տրամադրության տակ ենք, մի՛ստր Հոլմս,— ասաց տարեց Քանինըմը։— Այն ամենը, ինչ կառաջարկեք Դուք կամ տեսուչը, անխոս կկատարվի։

— Նախ և առաջ,— ասաց Հոլմսը,— կցանկանայի, որ Դուք Ձեր անունից պարգևատրում նշանակեիք գողին հայտնաբերելու համար, քանի որ մինչև ոստիկանատանը պայմանավորվեն գումարի մասին, ժամանակ կանցնի, իսկ այսպիսի դեպքերում որքան արագ, այնքան լավ։ Ես գրել եմ տեքստը, և եթե Դուք չեք առարկում, ստորագրեք։ Հիսուն ֆունտը, իմ կարծիքով, միանգամայն բավարար է։

— Ուրախությամբ հինգ հարյուր կտայի,— ասաց հաշտարար դատավորը՝ Հոլմսի ձեռքից վերցնելով թուղթն ու գրիչը։— Բայց այստեղ սխալ է գրված,— ավելացրեց նա՝ արագ հայացք նետելով փաստաթղթին։

— Գրելիս մի փոքր շտապեցի։

— Նայեք այստեղ՝ սկզբում. «Քանի որ երկուշաբթի՝ գիշերվա մեկից քառորդ պակաս, կատարվել է գողության փորձ…» և այլն։ Իրականում դա կատարվել է տասներկուսից քառորդ պակաս։

Ինձ վշտացրեց այդ սխալը, որովհետև ես գիտեի, թե ինչպիսի ապրումներ պետք է ունենար Հոլմսը ցանկացած այդպիսի սխալի համար։ Ամեն ինչում տաքարյուն, երբ բանը վերաբերում է փաստերին, դա նրա սրբությունն է, բայց վերջերս տարած հիվանդությունը քայքայել էր ուժերը, և այս փոքրիկ դեպքը համոզիչ ցույց տվեց, որ ընկերս դեռ չի ապաքինվել։ Մի պահ Հոլմսը նկատելիորեն շփոթվեց, տեսուչը կիտեց հոնքերը, իսկ Ալեք Քանինըմը քրքրջաց։ Բայց ծերուկ ջենթլմենն ուղղեց սխալը և Հոլմսին հանձնեց թուղթը։

— Որքան կարող եք՝ սա շուտ հանձնեք թերթին,— ասաց նա։— Ես գտնում եմ, որ հիանալի միտք է։

Հոլմսը խնամքով թուղթը դրեց ծոցատետրի մեջ։

— Իսկ այժմ,— ասաց նա,— վատ չէր լինի բոլորս միասին շրջեինք տունը և նայեինք, թե արդյո՞ք հետը ոչինչ չի տարել այդ յուրօրինակ ավազակը։

Մինչև տուն մտնելը Հոլմսը զննեց կոտրված դուռը։ Ակներև էր, որ դուռը բացել էին ամուր դանակով կամ դուրով՝ հետ մղելով փականի լեզվակը։ Այնտեղ, ուր խցկել էին սուր ծայրը, փայտի վրա հետքեր էին մնացել։

— Իսկ Դուք ներսից նիգով չե՞ք փակում,— հարցրեց նա։

— Երբեք անհրաժեշտություն չի եղել։

— Շուն պահո՞ւմ եք։

— Այո, շղթայով կապված է տան մյուս կողմում։

— Ծառաները ե՞րբ են պառկում քնելու։

— Ժամը տասին։

— Որքան հասկանում եմ՝ Վիլյամը ևս սովորաբար այդ ժամանակ անկողնում էր լինում։

— Այո։

— Տարօրինակ է, որ հատկապես մտադրվել է հենց այդ գիշեր արթուն մնալ։ Մի՛ստր Քանինըմ, շատ երախտապարտ կլինեմ, եթե Դուք համաձայնեք մեզ առաջնորդել։

Քարե սալերով պատված նախասենյակից, որի երկու թևերում էին գտնվում զույգ խոհանոցները, փայտե աստիճաններ էին բարձրանում երկրորդ հարկ և դուրս բերում սանդղահարթակ, ուր բերում էին և սպասասրահից բարձրացող քարե աստիճանները։ Այդ սանդղահարթակից հյուրասենյակ և ննջասենյակներ, այդ թվում և միստր Քանինըմի և նրա որդու ննջասենյակներն էր ձգվում միջանցքը։ Հոլմսը գնում էր դանդաղ՝ ուշադիր ուսումնասիրելով տան կառուցվածքը։ Նրա ամբողջ տեսքն ասում էր այն մասին, որ գնում է թարմ հետքերով՝ չնայած մազաչափ անգամ չէր պատկերացնում, թե ում հետքն է։

— Սիրելի միստր Հո՛լմս,— անհամբեր ասաց միստր Քանինըմը։— Հավատացնում եմ Ձեզ՝ դա միանգամայն ավելորդ է։ Ահա իմ սենյակը՝ առաջինը աստիճաններից հետո, ապա գալիս է որդուս սենյակը։ Ինքներդ դատեք, հնարավո՞ր է արդյոք, որ գողը վեր բարձրանա՝ չանհանգստացնելով մեզ։

— Դուք պետք է տան շուրջը պտտվեք և այնտեղ թարմ հետքեր փնտրեք,— անբարեհամբույր ժպիտով ասաց որդին։

— Այնուամենայնիվ, թույլ տվեք մի փոքր էլ չարաշահել Ձեր համբերությունը։ Օրինակ՝ ես կցանկանայի պատկերացում կազմել ննջարանի պատուհանից տան առաջ երևացող տարածության մասին։ Որքան հասկանում եմ՝ սա Ձեր որդու սենյակն է,— նա հրեց դուռը,— իսկ այնտեղ, հավանաբար, զարդասենյակն է, որտեղ նստած ծխում էր նա, երբ աղմուկ բարձրացավ։ Ո՞ր կողմն է նայում դրա պատուհանը։

Հոլմսն անցավ ննջասենյակով, բացեց զարդասենյակ տանող դուռը և հայացքով զննեց սենյակը։

— Հուսով եմ՝ հիմա բավարարվա՞ծ եք,— զայրացած հարցրեց միստր Քանինըմը։

— Շնորհակալ եմ։ Կարծես տեսա այն, ինչ ցանկանում էի։

— Դե, եթե դա իսկապես անհրաժեշտ է, կարող եք անցնել և իմ սենյակը։

— Եթե դա Ձեզ համար դժվար չէ։

Հաշտարար դատավորը թոթվեց ուսերը և մեզ ուղեկցեց պարզ կահավորված, ոչնչով աչքի չզարնող իր ննջարանը։ Երբ ուղղվեցինք դեպի պատուհանը, Հոլմսը հետ մնաց, և մենք երկուսով մնացինք վերջում։ Մահճակալի ոտքերի կողմում դրված էր քառակուսի փոքրիկ սեղան, վրան՝ ափսեով նարինջ և ջրամանով ջուր։ Մոտից անցնելով, ի զարմանս ինձ՝ Հոլմսը հանկարծ խոնարհվեց և հենց աչքիս առաջ դիտմամբ սեղանիկը շուռ տվեց։ Ջրամանը փշուր-փշուր եղավ, իսկ մրգերը գլորվեցին սենյակի անկյունները։

— Ա՜յ թե բան արեցիք, Վա՛թսըն,— ասաց նա առանց մի փոքր իսկ շփոթության,— այս ինչ դարձրիք գորգը։

Ես շփոթահար խոնարհվեցի և սկսեցի հավաքել մրգերը՝ կռահելով, որ ինչ-որ պատճառով ընկերս ցանկացավ, որպեսզի մեղքն ինձ վրա վերցնեմ։ Մնացածները ևս միացան ինձ, և փոքր սեղանը նորից կանգնեցրինք ոտքի։

— Ա՜յ քեզ բան,— բացականչեց տեսուչը։— Նա ո՞ւր չքացավ։

Հոլմսն անհետացել էր։

— Մի փոքր այստեղ սպասեք,— ասաց Ալեք Քանինըմը,— իմ կարծիքով՝ Ձեր ընկերը խելքը թռցրել է։ Ինձ հետ եկեք, հա՛յր, տեսնենք, թե իսկապես ո՞ւր կորավ նա։

Նրանք սենյակից դուրս նետվեցին, ես, տեսուչն ու գնդապետը զարմացած իրար նայեցինք։

— Ազնիվ խոսք, ես հակված եմ համաձայնելու միստր Ալեքի հետ,— ասաց խուզարկուն։— Հնարավոր է՝ դա հիվանդության հետևանք լինի, և ինձ թվում է…

«Օգնեցե՜ք։ Օգնեցե՜ք։ Սպանո՜ւմ են» հանկարծակի լսված բարձր ճիչերը նրան թույլ չտվեցին շարունակել։ Սոսկումով ճանաչեցի ընկերոջս ձայնը։ Ինձ կորցրած՝ սենյակից հարթակ նետվեցի։ Ճիչերը վերածվեցին խռխռոցի, խեղդվող հառաչանքների, որը գալիս էր այն սենյակից, ուր մտանք սկզբում։ Ներս խուժեցի սենյակ, այդտեղից՝ զարդասենյակ։ Երկու Քանինըմները խոնարհվել էին Շերլոք Հոլմսի գետնատարած մարմնի վրա, երիտասարդ Քանինըմը երկու ձեռքով խեղդում էր նրան, իսկ տարեցը ոլորում էր նրա դաստակը։ Հաջորդ ակնթարթին մենք երեքով նրանց պոկեցինք, և Հոլմսը, գունատ ու հավանաբար ծայրահեղ թուլացած, երերալով ոտքի կանգնեց։

— Տեսո՛ւչ, ձերբակալեք այս մարդկանց,— շնչահեղձ ասաց նա։

— Ինչի՞ հիման վրա։

— Իրենց կառապան Վիլյամ Քըրվընի սպանության մեղադրանքով։

Տեսուչը չռած աչքերը հառեց Հոլմսին։

— Օ՜, շնորհ արեք, մի՛ստր Հոլմս,— թոթվեց նա վերջապես,— իհարկե, հավատացած եմ, որ Դուք չեք կարծում, թե…

— Բավական է, նայեք նրանց դեմքերին,— զայրացած հրամայեց Հոլմսը։

Հավատացած եմ՝ ինձ երբեք չի վիճակվել տեսնել մարդկանց դեմքերին մեղքի խոստովանության այդքան ակնհայտ արտահայտություն։ Ավագը շվարած էր և ճզմված։ Նրա խիստ, կտրուկ դիմագծերը մռայլ վհատություն էին արտահայտում։ Իսկ որդին դեն էր նետել անպարկեշտության ու շինծու անհոգության արտահայտությունը, վտանգավոր գազանի չար կատաղությամբ փայլում էին նրա սև աչքերը և աղավաղում գեղեցիկ դիմագծերը։ Տեսուչը ոչ մի բառ չարտասանեց, բայց մոտեցավ դռանն ու սուլիչով սուլեց։ Անմիջապես հայտնվեցին երկու ոստիկաններ։

— Ես ընտրություն չունեմ, մի՛ստր Քանինըմ,— ասաց նա։— Հուսով եմ՝ կպարզվի, որ այս ամենը անմտություն է, բայց ինքներդ եք տեսնում, որ… Ա՜, ահա թե ինչ… Անմիջապես գցեք։

Նա հարվածեց երիտասարդ Քանինըմի ձեռքին, և հետ քաշված հրահանով ատրճանակը ընկավ գետնին։

— Պահեք դա,— ասաց Հոլմսը՝ ոտքը ճարպկորեն ատրճանակի վրա դնելով,— դա Ձեզ դատարանում պետք կգա։ Բայց իրականում ահա թե ինչն է մեզ անհրաժեշտ…— Նա ցույց տվեց փոքր, ճմռթված թղթի կտորը։

— Գրությո՜ւնը,— բացականչեց տեսուչը։

— Կռահեցիք։

— Որտե՞ղ էր։

— Այնտեղ, ուր իմ ենթադրությամբ պետք է լիներ։ Հետո Ձեզ ամեն ինչ կբացատրեմ։ Կարծում եմ, գնդապե՛տ, Դուք Վաթսընի հետ կարող եք վերադառնալ, իսկ ես ամենաուշը մի ժամից կգամ։ Ես ու տեսուչը պետք է խոսենք ձերբակալվածների հետ, բայց ես երկրորդ նախաճաշին անպայման կգամ։

Շերլոք Հոլմսը իր խոսքի տերը եղավ. կեսօրվա ժամը մեկին մեզ միացավ գնդապետի ծխարանում։ Նրան ուղեկցում էր ցածրահասակ, տարեց մի ջենթլմեն։ Հոլմսը նրան ներկայացրեց ինձ։ Դա միստր Էքթընն էր, որի տունը առաջինն էր ենթարկվել հարձակման։

— Ես ցանկացա, որպեսզի միստր Էքթընը ներկա լինի, երբ Ձեզ կպատմեմ այս հասարակ գործի իմ հետաքննության մասին,— ասաց Հոլմսը։— Հասկանալի է, որ նրա համար շատ հետաքրքիր կլինի իմանալ մանրամասները։ Վախենում եմ, գնդապե՛տ, թե Դուք ափսոսում եք այն ակնթարթի համար, երբ Ձեր հարկի տակ ընդունեցիք ինձ նման մի մրրկահավի։

— Ընդհակառակը,— պատասխանեց գնդապետը,— մեծ պատիվ եմ համարում ծանոթանալ Ձեր մեթոդներին։ Խոստովանում եմ, որ այն գերազանցեց իմ սպասելիքները, և ես պարզապես ի վիճակի չեմ հասկանալու, թե Ձեզ ինչպես հաջողվեց լուծել այս հանելուկը։ Մինչև հիմա ոչինչ չեմ հասկանում։

— Վախենամ, թե իմ բացատրությունները Ձեզ հիասթափեցնեն, բայց ես երբեք և ոչինչ չեմ թաքցնում ո՛չ իմ ընկեր Վաթսընից և ո՛չ էլ ուրիշ մարդուց, որը լրջորեն հետաքրքրվում է իմ մեթոդով։ Սակայն, նախ և առաջ, գնդապե՛տ, ես ինձ թույլ եմ տալիս մի կում խմել Ձեր բրենդիից. այդ մենամարտը Քանինըմների զարդասենյակում ինձ ամբողջովին ուժասպառ արեց։

— Հուսով եմ՝ այլևս չկրկրնվեցին Ձեր այդ նյարդային նոպաները։

Շերլոք Հոլմսը լիաթոք ծիծաղեց։

— Այդ մասին իր հերթին։ Ես Ձեզ ամեն ինչ հերթով կպատմեմ՝ կանգ առնելով ամեն մի հարցի վրա, որոնք ինձ մղեցին որոշում ընդունելու։ Խնդրում եմ՝ ընդհատեք ինձ, եթե որևէ եզրակացություն Ձեզ այնքան էլ պարզ չլինի։

Հանցագործությունը բացահայտելու արվեստի մեջ առաջնակարգ նշանակություն ունի բազմաթիվ փաստերից առանձնացնել էականները և դեն նետել պատահականները։ Այլապես Ձեր եռանդն ու ուշադրությունը փոխանակ կենտրոնանալու գլխավորի վրա, անկասկած հօդս կցնդեն։ Դե, իսկ այս գործում սկզբից ի վեր ես ոչ մի կասկած չունեի, որ բանալին պետք է փնտրել սպանվածի ձեռքում գտնված թղթի մեջ։

Նախքան դրան անդրադառնալը կցանկանայի Ձեր ուշադրությունը հրավիրել այն փաստի վրա, որ եթե Ալեք Քանինըմի պատմածը ճիշտ է, և եթե մարդասպանը, գնդակահարելով Վիլյամ Քըրվընին, ակնթարթորեն նետվել է փախուստի, ապա նա, հավանաբար, չէր կարող մահացածի ձեռքից խլել թղթի կտորը։ Բայց եթե դա մարդասպանը չի արել, ապա արել է հենց ինքը՝ Ալեք Քանինըմը, քանի որ այն ժամանակահատվածում, երբ հայրը ներքև է իջնում, ծառաներն արդեն դեպքի վայր էին վազում։ Երևակայելը շատ հեշտ է, բայց այդ միտքը չէր ծագել տեսուչի գլխում։ Նա չէր կարող մտքով անգամ անցկացնել, որ այդ հարգարժան սկվայրներն ինչ-որ կապ ունեն սպանության հետ։ Իսկ իմ սկզբունքն է՝ ոչ մի կանխակալ կարծիք չունենալ, այլ հնազանդ գնալ փաստերի հետևից, և այդ պատճառով էլ, դեռ հետաքննության առաջին իսկ փուլում՝ Ալեք Քանինըմն ինձ համար արդեն կասկածելի էր։

Եվ այսպես, ես մեծ ուշադրությամբ հետազոտեցի այդ պատռված թղթի կտորը, որ մեզ ներկայացրեց տեսուչը։ Ինձ անմիջապես պարզ դարձավ, որ դա իրենից ներկայացնում է շատ հետաքրքիր փաստաթղթի մի մաս։ Ահա այն Ձեր առջև է։ Դուք այդտեղ կասկածելի ոչ մի բան չե՞ք նկատում։

— Բառերը գրված են ինչ-որ անհամաչափ և խառն,— ասաց գնդապետը։

— Սիրելի գնդապե՛տ,— բացականչեց Հոլմսը։— Ոչ մի կասկած չի կարող լինել, այս փաստաթուղթը գրել են երկու մարդ՝ հերթականությամբ մեկական բառ։ Ձեր ուշադրությունն եմ հրավիրում «to» և «at» բառերի մեջ եռանդագին գրված «t»-ի վրա և խնդրում դա համեմատել «quarter» և «twelve» բառերի մեջ անվստահ գրված «t»-ի հետ, և անմիջապես կզգաք այդ փաստը։

Այս չորս բառերի ամենահասարակ քննությունը Ձեզ հնարավորություն կտա միանգամայն համոզված ասելու, որ «learn» և «maybe» բառերը գրված են ավելի հաստատուն ձեռքով, իսկ «what»-ը՝ ավելի թույլ։

— Արդարադատ Աստված։ Դա պարզ է ինչպես երկինքը,— բացականչեց գնդապետը։— Բայց ինչու պետք է երկու հոգի այս ձևով նամակ գրեն։

— Հավանաբար, գործը կեղտոտ էր, և նրանցից մեկը, որ չէր վստահում մյուսին, որոշեց, որ ամեն մեկը պետք է հավասար մասնակցություն ունենա։ Հետո, պարզ է, որ երկուսից մեկը՝ նա, որ գրել է «at» և «to» բառերը, գլխավորն է։

— Դա ինչի՞ց իմացաք։

— Մենք դա կարող ենք եզրակացնել պարզապես համեմատելով մի ձեռագիրը մյուսի հետ։ Բայց այդպիսի եզրակացության համար ավելի ծանրակշիռ ապացույց ունենք։ Եթե ուշադիր քննեք թղթի այս կտորը, կգանք այն եզրակացության, որ ավելի ամուր ձեռք ունեցողը նախ ինքն է գրել իր բոլոր բառերը՝ տեղ բաց թողնելով, որոնք պետք է լրացներ երկրորդը։ Այդ տեղերը միշտ չէ, որ բավարար են, և Դուք կարող եք տեսնել, որ երկրորդին դժվար է եղել «at»-ի և «to»-ի միջև տեղավորել իր «quarter»-ը, որից երևում է, որ այդ բառերն արդեն գրված են եղել։ Իր բառերը սկզբում գրող մարդը, անտարակույս, այն մարդն է, որը ծրագրել է այդ հանցագործությունը։

— Հիասքանչ է,— բացականչեց միստր Էքթընը։

— Բայց այդ ամենը ակնհայտ բաներ են,— ասաց Հոլմսը։— Սակայն հիմա մոտենում ենք մի կարևոր կետի։ Հնարավոր է՝ Ձեզ հայտնի չէ, որ փորձագետները ձեռագրից մոտավոր ճշտությամբ որոշում են մարդու տարիքը։ Նորմալ դեպքերում նրանք սխալվում են երկու-երեք տարուց ոչ ավելի։ Ես ասում եմ՝ նորմալ դեպքերում, որովհետև հիվանդությունը և ֆիզիկական թուլությունը ծերություն են առաջացնում նույնիսկ պատանիների մոտ։ Այս դեպքում՝ դիտելով առաջինի պարզ, հստակ ձեռագիրը և երկրորդի ոչ հաստատուն, բայց դեռ միանգամայն նույնպես պարզ ձեռագիրը, որը սակայն կորցրել է ուղիղ գծերը՝ մենք կարող ենք ասել, որ նրանցից մեկը երիտասարդ է, իսկ մյուսն արդեն տարիքն առած է, բայց ոչ զառամյալ։

— Հիասքանչ է,— մեկ անգամ էլ բացականչեց Էքթընը։

— Եվ դեռ մի պարագա էլ կա՝ ոչ այնքան ակնհայտ և ավելի հետաքրքիր։ Երկու ձեռագրերն էլ իրենց մեջ ինչ-որ ընդհանրություն ունեն։ Դրանք պատկանում են արնակցական կապ ունեցող մարդկանց։ Ձեզ դա առավել ակնհայտորեն կերևա, երբ դիտեք, որ «e»-ն ամենուր գրված է ինչպես հունարեն «ε», բայց ես տեսնում եմ շատ ավելի նուրբ նշաններ, որոնք նույնն են ասում։ Ոչ մի կասկած չունեմ, որ ձեռագրի երկու նմուշներում էլ նկատվում է տոհմական նմանություն։ Հասկանալի է, որ Ձեզ հայտնում եմ միայն այդ փաստաթղթի ուսումնասիրության հիմնական արդյունքները։ Ես արել եմ քսաներեք եզրակացություն ևս, որոնք ավելի հետաքրքիր են փորձագետներին, քան Ձեզ։ Եվ այդ ամենը ավելի ու ավելի էին ինձ համոզում, որ այդ նամակը գրել են հայր ու որդի Քանինըմները։

Երբ այդ եզրակացությանը հանգեցի, հաջորդ քայլը եղավ ուսումնասիրել հանցագործության մանրամասները և տեսնել, թե դրանք օգուտ կտա՞ն արդյոք։ Ես տեսուչի հետ գնացի Քանինըմների կալվածքը և տեսա այն ամենը, ինչ պահանջվում էր։ Ամենայն համոզվածությամբ կարող եմ հաստատել, որ սպանվածի վերքը ատրճանակի կրակոցի արդյունք է, որը կատարվել էր մոտավորապես չորս յարդ հեռավորությունից։ Հագուստի վրա վառոդի ոչ մի հետք չկար։ Այդ պատճառով էլ Ալեք Քանինըմը ակնհայտորեն ստեց՝ ասելով, որ երկու տղամարդ կռվում էին իրար հետ, երբ որոտաց կրակոցը։ Այնուհետև, հայր ու որդի միանման ցույց տվեցին այն տեղը, որտեղով հանցագործը նետվել էր փախուստի։ Բայց հենց այդ տեղով է անցնում բավականին լայն, կիսաչոր առուն։ Քանի որ խոնավ հունի մեջ ոչ մի հետք չկար, ես հաստատ համոզվեցի, որ Քանինըմները ոչ միայն նորից ստեցին, այլև, որ դեպքի վայրում ոչ մի անծանոթ մարդ չի եղել։

Այժմ ինձ մնում էր պարզել այդ արտասովոր հանցագործության շարժառիթները։ Որպեսզի հասնեմ նպատակիս, որոշեցի սկզբում իմանալ, թե կոտրելով Էքթընի դուռը՝ ինչ նպատակով է կատարվել գողությունը։ Ինչպես ես հասկացա գնդապետի խոսքերից, Քանինըմների և Ձեր միջև, մի՛ստր Էքթըն, դատավեճ կար։ Բնականաբար, անմիջապես գլխումս միտք ծագեց, որ նրանք թափանցել են Ձեր գրադարանը, որպեսզի ինչ-որ փաստաթուղթ ձեռք բերեն, որը կարևոր դեր է խաղում այս գործում։

— Միանգամայն ճիշտ է,— ասաց միստր Էքթընը,— նրանց դիտավորության մեջ կասկած լինել չի կարող։ Ես անհերքելի իրավունք ունեմ նրանց ունեցվածքի կեսի վրա, և եթե նրանց հաջողվեր գողանալ մի կարևոր թուղթ, որ ես, ի երջանկություն ինձ, պահում եմ իմ հավատարմատարի հուսալի չհրկիզվող պահարանում, նրանք, անկասկած, կշահեին դատավեճը։

— Ահա, բանն էլ այդ է,— ասաց Հոլմսը ժպտալով։— Դա խելահեղ, անխոհեմ փորձ էր, որտեղ զգացվում էր երիտասարդ Ալեքի ազդեցությունը։ Ոչինչ չգտնելով նրանք փորձել են կասկածները ցրել՝ ձևացնելով սովորական գողություն, և այդ նպատակով տարել են ինչ ընկել է ձեռքները։ Այս բոլորը բավականին պարզ էր, բայց շատ բան առաջվա նման ինձ համար մութ էր մնում։ Ամեն ինչից շատ ցանկանում էի սկզբում գտնել գրության պակասող մասը։ Ես հավատացած էի, որ Ալեքն է սպանվածի ձեռքից խլել թուղթը, և համարյա հավատացած էի, որ խցկել է խալաթի գրպանը։ Ուրիշ ո՞ւր կարող էր դնել։ Հարցն այն էր, թե արդյոք դեռ այնտե՞ղ էր, թե՞ ոչ։ Այդ պարզելու համար արժեր ջանք թափել, և հանուն դրա մենք բոլորս գնացինք կալվածք։

Քանինըմները, ինչպես դուք անկասկած հիշում եք, մեզ միացան այգում՝ խոհանոց տանող դռան մոտ։ Իհարկե, արտակարգ կարևոր էր նրանց չհիշեցնել այդ փաստաթղթի գոյության մասին, հակառակ դեպքում նրանք այն անմիջապես կոչնչացնեին։ Տեսուչն արդեն պատրաստ էր հայտնելու, թե մենք ինչու ենք այդքան կարևորություն տալիս այդ թղթին, երբ երջանիկ պատահականության շնորհիվ ինձ հետ նոպայի պես մի բան պատահեց, և ես գետնին գլորվեցի՝ այդ ձևով փոխելով խոսքի նյութը։

— Արդարադատ Աստված,— բացականչեց գնդապետը ծիծաղելով։— Դուք ցանկանում եք ասել, որ Ձեր նոպան ճարպիկ խաղ էր, և մենք իզո՞ւր էինք կարեկցում Ձեզ։

— Մասնագիտական տեսակետից դա հոյակապ կատարվեց,— բացականչեցի ես՝ հիացած նայելով Հոլմսին, որը չէր դադարում ինձ զարմացնել իր հնարամիտ մտքի նորանոր փայլատակումներով։

— Դա արվեստ է, որը կարող է հաճախ օգտակար լինել,— ասաց նա։— Երբ ես սթափվեցի, ինձ հաջողվեց, ոչ այնքան խորամանկ հնարքի օգնությամբ, ծերուկ Քանինըմին գրել տալու «twelve» բառը, որպեսզի կարողանամ համեմատել հենց այն նույն բառի հետ, որը գրված էր մեր մոտի թղթի կտորի վրա։

— Ի՜նչ ապուշն էի,— բացականչեցի ես։

— Ես տեսա ինչպիսի կարեկցանք առաջացրեց Ձեր մոտ իմ թուլությունը,— ծիծաղելով ասաց Հոլմսը։— Ինձ համար ցավալի էր Ձեզ վշտացնելը, չէ որ ես գիտեմ, թե ինչքան եք անհանգստանում ինձ համար։ Հետո մենք գնացինք երկրորդ հարկ, և կրտսեր Քանինըմի սենյակը մտնելիս նկատեցի դռան հետևում կախված խալաթը։ Շուռ տալով սեղանը՝ կարողացա մեկ րոպեով շեղել նրանց ուշադրությունը, հետ գնացի՝ խուզարկելու խալաթի գրպանը։ Բայց ես հազիվ էի հասցրել հանել թղթի կտորը, որն, ինչպես և սպասում էի, գրպաններից մեկում էր, երբ երկու Քանինըմները նետվեցին ինձ վրա և ինձ անշուշտ կսպանեին, եթե չլիներ Ձեր արագ և միահամուռ օգնությունը։ Ճիշտն ասած՝ հիմա էլ եմ կոկորդիս վրա զգում այդ երիտասարդի երկաթյա մատների ուժը, իսկ հայրը համարյա ոլորեց դաստակս՝ աշխատելով ինձնից խլել թղթի կտորը։ Նրանք հասկացել էին, որ ես ամեն ինչ գիտեմ, և բացահայտ անվտանգության գիտակցումը, փոխարինելով կատարյալ հուսահատությամբ, մթագնեց նրանց ուղեղը։

Հետո ես կարճ խոսակցություն ունեցա ծերուկ Քանինըմի հետ այդ հանցագործության շարժառիթների մասին։ Ծերուկն իրեն զուսպ էր պահում, իսկ որդին՝ իսկական դևի պես, և եթե նա միայն կարողանար հասնել ատրճանակին, կպարպեր իր կամ էլ ուրիշ մեկի ճակատին։ Երբ Քանինըմը հասկացավ, որ իր դեմ կան այդպիսի ծանր հանցանշաններ, լիովին ընկճվեց և ամեն ինչ խոստովանեց։

Պարզվում է, որ երբ նրանք հարձակում են գործել Էքթընի տան վրա, Վիլյամն այդ գիշեր գաղտնի հետևել է իր տերերին և, այդպես նրանց վրա իշխանություն ձեռք բերելով, սկսել է նրանցից դրամ շորթել՝ ոստիկանությանը հայտնելու սպառնալիքով։ Սակայն միստր Ալեքը չափազանց վտանգավոր անձնավորություն էր հետը նման խաղ խաղալու համար։ Կատարված գողությունը խուճապի էր մատնել ողջ շրջապատը, և երիտասարդ Քանինըմը իսկապես հանճարեղորեն հնարավորություն էր տեսել ազատվելու այն մարդուց, որից վախենում էր։ Եվ այսպես, Վիլյամը ծուղակն էր քաշվել և սպանվել, և եթե նրանք այդ թղթի կտորը չթողնեին, առավել ուշադիր վերաբերվեին իրենց բեմականացման մանրամասներին, հնարավոր է՝ նրանց վրա երբեք կասկած չընկներ։

— Իսկ գրությո՞ւնը,— հարցրեցի ես։

Շերլոք Հոլմսը մեր դեմ փռեց գրությունը՝ կողքը դնելով պատռված եզրը։

Եթե Դուք տասներկուսից տասնհինգ պակաս գաք արևելյան մուտքի մոտ, այնպիսի բան կիմանաք, որ Ձեզ կարող է շատ զարմացնել և մեծ …ծառայություն մատուցել ինչպես Ձեզ, այնպես էլ Էնի Մորիսընին։ Միայն թե այդ մասին ոչ ոք չպետք է իմանա (անգլ.)։