Հրանթ Մաթևոսյան | Գրողը ժամանակների և գաղափարների ձևավորողն է

Ռ.Շ.- Նորություն չեմ ասում. գրողը ժամանակի զարկերակն է, ժամանակի շունչը: Ի՞նչ ազդեցություն կարող է ունենալ հասարակական-քաղաքական իրավիճակը գրողի, գրականության վրա և հակառակը. որքանո՞վ է տվյալ ժամանակը դառնում որոշիչ գրողի և գրականության համար:

Հ.Մ.- Մի քիչ բարձր է հնչում, բայց կուզենայի ավելի ընդգծել քո միտքը. գրողը գաղափարների և ժամանակների ձևավորողն է: Ոչ թե Քրիստոսն է ծնել Հովհաննեսին, Ղուկասին, Մատթեոսին, այլ Մատթեոսը, Ղուկասը, Հովհաննեսն են ծնել Քրիստոսին: Հայոց թագավորության բացակայությունը ծնել է Մովսես Խորենացուն, Խորենացին ծնել է Տիգրան Մեծին, Հայկ Նահապետին, ազգը օժտել է տոտեմով, նախահորով, նախկին թագավորներով և իր երազանքը նետել ապագա սերունդներին, և ապագա սերունդները գնացել են Խորենացու նշած ուղիով: Էդպես են մեծացել մեր բազմադարյա մշակույթի մեծերը, մնացած ամբողջ մշակութային գործիչների շարանից երկու հազար, երեք հազար, տասը հազար հոգի այդպես են մեծացել, զանազանվել: Նրանցից Խորենացին, Աբովյանը, էպոսը մեր, Թումանյանը, Չարենցը… նրանք ժամանակներ են ձևավորում, ժամանակներին ուղղություն են տալիս:

Ֆիրդուսին սքանչելի արտահայտություն ունի. «Երեսուն տարվա ջանքով ես արթնացրի պարսկերենը և պարսկերենով արթնացրի Պարսկաստանը»: Ահա այսպես է, և մեր՝ գրողներիս առաքելությունն այդ է: Հասարակական կյանքը, անհամեստ թող չհնչի, մենք ենք ձևավորում. և՛ Արևմուտքի, և՛ Արևմուտքի մշակույթի ազդեցության տակ, սովետական մշակույթի նկատմամբ ծաղրով լեցուն մարդկանց բերանը թող մի քիչ զսպվի: Եթե նրանք մեզ կոմկուսի, լենինյան գաղափարների ձայնափողերն են համարում և, ըստ այդմ, արհամարելի մի բան են տեսնում, ինչ որ ստեղծվել է էս 70 տարում, էդպես չի: Գուցե էդպիսի նկրտումներ կային, թե մենք պետք է դառնայինք իրենց ձայնափողը, բայց մեր բանաստեղծը, մեր նկարիչը, մեր երաժիշտը էնքան կարևորեցին իրենց գաղափարագիրքը, էնպես գեղեցիկ արեցին, որ գրքի բովանդակությունը փոխադրվեց լուսանցք, լուսանցազարդի գեղեցկությունը, իմաստը, մեծությունը, հրապույրը գրքի բովանդակությունը դրեցին իրենց մեջ: Էսօր էդ գիրքը գեղեցիկ է հենց դրանով. Արամ Խաչատրյանով, Չարենցով և ուրիշ ավելի համեստ անուններով:

Ռ.Շ.- Դուք ասացիք՝ գրողը գաղափարների, ժամանակի ձևավորողն է և ուղղություն տվողը: Բայց Տերյանի «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես» կամ Չարենցի «Թող ոչ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի» տողերը ժամանակի ծնունդ են, և, փաստորեն, տվյալ ժամանակն է ձևավորել հիշյալ գրողների մտքերն ու գաղափարները: Ինչպե՞ս եք տեսնում ժամանակի ազդեցությունն այսօրվա գրողի և գրականության վրա:

Հ.Մ.- Քարագրության արժանի տողեր են դրանք, պիտի ուզենայի, որ իմ ժամանակակիցները նույնպես էդպիսի տողեր, էդպիսի անկեղծությամբ ասած լինեին այսօրվա մասին: Բայց մենք մի քիչ վերապահ եղանք, մի քիչ զուսպ եղանք: Ավելի շուտ, էդ խոհը երբեմն հարցազրույցների կամ հոդվածների մեջ արտահայտվել էր: Մեր գրականությունը ես որակել եմ մայրական վերաբերմունքի գրականություն. երբ հայրենիքի նկատմամբ մի քիչ ավելի խղճահարությամբ է մոտենում և ոչ ամբողջ ճշմարտությունն է նրան ասում: Իսկապես մեր սոցիալական վիճակով գուցե և մի բան չենք, բայց ճշմարտության մի որոշ մաս մենք պահել ենք մեր ներսում: Ասելու էդ հանդգնությունը չենք ունեցել: Այլապես, թերևս կարողանայինք որոշ բաներ կանխել, որոշ բաների առաջն առնել և ազգը փլուզումի էլ չտանել: Իսկապես. եթե 20-ական թվականների մասին ասում էինք, որ ազգային մեծ աղետը եղավ իրենց ժամանակ, բայց նաև արժանավոր որդիներ եղան 20-ականներին: Նրանք, ովքեր կանգնեցին և հայրենի տան համար սյուներ եղան, իսկ մենք մի քիչ վերապահ եղանք և մի քիչ մեր հայրենիքի ժառանգները չեղանք, մի քիչ նահանջած, մի քիչ թույլ որդիներ եղանք:

Ռ.Շ.- Ինչպիսի՞ հայրենիք կուզենայիք տեսնել, և Ձեր երազած հայրենիքը որքանո՞վ է այսօր իրականություն:

Հ.Մ.- Կուզենայի տեսած լինել սրա-նրա երեսից աղերսանքով չկախված հայրենիք: Իր մասին, իր կարծիքի մեջ վստահ, աջ ու ձախ չնայող, Արևմուտքի կամ Հյուսիսի կամ երեկվա թշնամու համակրանքը չհայցող հայրենիք: Այդպիսի հայրենիք: Կուզենայի չեչենի վստահությունն ունենար իմ ազգի յուրաքանչյուր որդին: Էդ դեպքում իսկապես ես կասեի՝ էս հայրենիքն ահա չի կործանվելու, էս հայրենիքը դեպի անմահություն է գնալու:

Ռ.Շ.- Այսօր և ոչ միայն այսօր հաճախ է հնչում, երբեմն շահարկվում «հանուն մեր ազգային շահերի» արտահայտությունը: Ե՛վ իշխանություններն են այդպես ասում, և՛ մտավորականները, և՛ կուսակցությունները, և՛ ժողովուրդը: Ո՞րն է վերջապես այդ ազգային շահը և ո՞րն է դեպի այդ շահը տանող ուղին:

Հ.Մ.- Դա կուսակցությունների բառամթերքից վերցված արտահայտություն է: Ես դրա պատասխանը չեմ կարող տալ, չնայած նախապես դու ուզում էիր ինձ նախապատրաստած լինել այդ հարցին, բայց այդպես էլ այդ հարցի պատասխանը չեմ կարող տալ:

Ազգային շահն էն է, որ… պետք է պահենք մեզ: Պատմության, անցյալի մոխիրների, պատմության ամբողջ հիշողությունն ունենալ և ինքնությանդ տեր կանգնել: Ինձ համար ազգային շահը սրանից զատ ուրիշ դրսևորում չունի:

Ռ.Շ.- Դուք ղեկավարում եք Հայաստանի գրողների միությունը: Մի կազմակերպություն, որի հետ են կապված բազում նվիրական անուններ: Ինչո՞վ է առանձնանում ներկա գրողների միությունը նախորդ ժամանակների միությունից: Ո՞րն է այսօրվա գրողի մտահոգությունը:

Հ.Մ.- Գրողների միության նշանակությունը երեկվա վիճակով այնքան էլ ինձ համար հասկանալի չէր: Կարող էի նույնիսկ հեգնանքով արտահայտել, որ գրականությունը առանց գրողների միության էլ առաջանում է: Բայց աստիճանաբար ես տեսա, որ Խորհրդային Հայաստանի կամ էսօրվա Հայաստանի Հանրապետություն ասվածը կազմված են ինստիտուտներից, հաստատություններից. ասենք՝ պաշտպանության նախարարություն, մշակույթի նախարարություն, գրողների միություն և այլն, որոնք առանձին-առանձին գուցե և որևէ բան չեն նշանակում, բայց էդ բոլորը շատ կարևոր բաղադրամասեր են հանրապետության կայացման մեջ:

Ինձ շատ ավելի ոգևորում է ոչ թե գրողների միության ներկայությունը, գոյությունը, այլ շատ ավելի վախեցնում է դրա բացակայությունը: Սարսափելի է, եթե գրողների միությունը չլինի՝ է՜ն աղջիկը՝ Արցախում, էն տղան՝ բանվորի ընտանիքում, երեխաներից մեկը ճանապարհ է ընկել դեպի ռազմի արհեստ, մյուսը ինժեներ է դառնալու, օդաչու է դառնալու, երեխաներից մեկն էլ պոեզիային է տրվել, նա էլ պիտի իր գնալու տեղն ունենա ու ասի՝ ես էլ իմ գերատեսչությունն ունեմ, որը պետք է հոգա իմ մասին, որակ պիտի ապահովի, չափեր, չափանիշներ պիտի դնի, հասկանո՞ւմ եք: Դժվար հարց է, բայց նաև շատ պատասխանելի: Անցյալում Վերնատունը՝ այդ փոքրիկ ընկերությունը, միության գաղափարի սկիզբն էր: Վերնատունն էր, որ ստեղծեց, արծարծեց անցյալի գրականությունը: Ասենք՝ Սայաթ-Նովա նրանք ծնեցին, նրանց շրջանում ծնվեց իրենցից երեք հարյուր տարի առաջ եղած Սայաթ-Նովան, իրենց միջից ծնվեցին Լևոն Շանթը, Վահան Տերյանը, անցյալն ու գալիքը և իրենց ներկան: Նրանք չափանիշ դրեցին, գրականության համար քաղաքացիական իրավունք ապահովեցին:

Բանաստեղծը մի մարդ էր՝ ծիծաղելի, ցնցոտիավոր, որի վրա հասարակության մեջ կծիծաղեին մեծահարուստները, հաստաքսակները: Կարող էին ցնդած, խելագարի անուն տալ գրողին, բայց ահա Թումանյանի «Վերնատուն» ասածը գրականության համար քաղաքացիական իրավունք ապահովեց հասարակության մեջ: Գրողների միության դերը դրա մեջ եմ տեսնում:

Ռ.Շ.- Պարոն Մաթևոսյան, գաղտնիք չէ, որ այսօր շատ գրքեր են հրատարակվում հեղինակների ծախսերով, սակայն դրանք հեռու են գրականություն կոչվելուց: Ուզում եմ ասել՝ դրամը չէ, որ պիտի որոշի այս կամ այն գրքի ճակատագիրը: Ինչպիսի՞ն է գրողների միության վերաբերմունքը նման հրատարակությունների հանդեպ:

Հ.Մ.- Ով ասես, որտեղ ասես գիրք է տպում, և մենք չենք կարող ձեռքները բռնել, որ զոհողություններ չանեն, իրենց կովը չծախեն և գիրք տպեն: Բայց բոլոր դեպքերում լավն ու վատը իրար կողքի դնել, լավն ու վատը զանազանել, ջանալ պետական հովանավորության իրավունքի արժանացնել՝ քիչ բան չէ: Ես եթե կարողանամ (մի քիչ սխալվելով) մի տասը-տասնհինգ երիտասարդի համար պետական թոշակի պես հասարակական օժանդակություն ապահովել, իսկապես իմ առաքելությունը իրականացրած կլինեմ:

Գրականությունը մարզ է, գրականությունն աշխատանք է, որին չի կարելի մոտենալ սիրողական մակարդակով: Վեպ գրելն աշխատանք չէ՞: Պատկերացրու, որ Չարենցը գրականությունից դուրս մի ուրիշ բանով պարապեր և ազատ ժամանակ բանաստեղծություն գրեր ու հասներ «Գիրք ճանապարհի»-ի մակարդակի:

Ինչ վերաբերում է անարժեք, ցածրորակ գրքերին, դրանք միշտ էլ եղել են. դեռ Թումանյանի ժամանակ, Չարենցի ժամանակ խոտան գրականությունը եղել է, բայց եղել է նաև քննադատության խարանը: Անհնար է դեմն առնել, այսօր էլ մեզանում այդ սրությունը չկա: Խոտան գրականությունը հրապարակ է նետվում, բայց չկա քննադատությունը, չկա՛: Դժվարությունը գրողների միության առջև չէ կանգնած, դա միության թերին չէ: Պատճառն այն է, որ մշակութային էպոխայից անցնում ենք ավելի ուտիլիտար էպոխայի, գաղափարական հանրապետությունից վերածվում ենք պրագմատիկ հանրապետության: Իսկապես էպոխա է փակվում: Որպեսզի միտքս հասկանալի լինի, ասեմ, որ և՛ ուղղափառ Ռուսաստանը, և՛ քրիստոնյա Հայաստանը՝ մինչ Ռուսաստանին միանալը և դրանից հետո՝ կոմունիստական Ռուսաստանը, կոմունիստական Հայաստանը, լուսավորչական Ֆրանսիան գաղափարական հանրապետություններ էին: Գրքին նշանակություն էր տրված, բանաստեղծին նշանակություն էր տրված: Ռազմիկ-առաջնորդը և բանաստեղծը նույն պատվանդանին էին բարձրացվել: Էպոխան էր էդպիսին: Հիմա չարչիության, առևտրի, շահի, արդյունաբերության, ուրիշ մի հասարակարգ ենք մտնում: Պատճառն այդ է, որ այսքան կտրուկորեն վանվեց մեզանից այն, ինչ որ կոչվում է մշակութային ժառանգություն:

Ռ.Շ.- Լինելով ՀԳՄ ղեկավար, ունենալով բազմաթիվ ծրագրեր, բնական է, թե որքան բազմազբաղ եք: Իսկ Ձեր գրականությո՞ւնը: Գրելու համար ժամանակ ունենո՞ւմ եք:

Հ.Մ.- Ոչ: Ժամանակ չեմ ունենում: Մի քիչ նյութական հիմքեր այստեղ ստեղծվեցին, որ պարբերական մամուլը չընդհատվի, էդ 10-15 մարդը գրական վաստակով կարողանան ապրել, որից հետո այս աշխատանքը կթողնեմ մի բարեխիղճ մարդու ուսերին, կքաշվեմ մի կողմ և կզբաղվեմ իմ գրական գործով:

Ռ.Շ.- Շատ հարցեր կան, անշուշտ, որոնց ևս կարող էինք անդրադառնալ այս զրույցի ընթացքում: Խնդրում եմ ասեք, ո՞րն է այն հարցը, որին շատ կուզենայիք պատասխանել:

Հ.Մ.- Ես կուզենայի, որ դու առաջվա ինձ սիրող Ռիտա Շառոյանը լինես և ինձ շատ չչարչարես, իմ ցանկությունն է հարցազրույցներ չտալ, չխոսել, բանավոր չսպառվել, թանկ մտքերը էժան միջոցներով չմաշել, կուսականությունը մտքի, ծլող մտքի կուսականությունը չկորցնել, որովհետև երբ մի անգամ անդրադառնում ես, միտքը այլևս ծամծմած, չբանաձևված, կարգին հարգանք, պատկառանք ներշնչող տեսքը չառած՝ ոչնչանում է: Էս վերջին տարիներին շատ եմ անտեղի մաշվել:

Ռ.Շ.- Շնորհակալություն: Ձեր գրականությունը միշտ սիրող և Ձեր նոր գործերին սպասող Ռիտա Շառոյան:

Զրուցեց Ռիտա Շառոյանը

1990թ.

Տես նաև Հրանտ Մաթևոսյան Ծմակուտը ես եմ