Էդգար Հիլզենրաթ | Վերջին մտքի հեքիաթը

Վեպը բաղկացած է առաջաբանից, երեք հատորներից և վերջաբանից: Առաջաբանում պատումն սկսվում է ներկա ժամանակով (1988 թ.), ապա ներկայից գործողությունները տեղափոխվում են անցյալ՝ 1915 թ.: Երկրորդ գրքում գործողությունները զարգանում են 1878 թվականից և ավարտվում 1989 թվականին՝ 20-րդ դարի վերջին:

Վեպն ընդգրկում է տարբեր պատմություններ Թովմայի նախնիների մասին, կան լեգենդներ, որոնք վերաբերում են հայոց թագավորներին և Հայաստանի քրիստոնեական դարձին: Հեղինակը պատումը վարում է արևելյան հեքիաթի ոճով: Միաժամանակ օգտագործել է այլաբանությունն ու սատիրան: Ներկա և անցյալ ժամանակները անվերջ փոխհաջորդում են իրար:

Վեպը կառուցված է որպես երկխոսություն, որը տեղի է ունենում երկու հերոսների՝ Մեդդայի և Թովմա Խատիսյանի միջև: Նրանք հանդես են գալիս որպես պատմողներ: Նստած անատոլիական Բասկիր քաղաքի դարպասի մոտ՝ Թովմա Խատիսյանը մտքով դեռ ճանապարհորդում է իր նախնիների աշխարհում: Նա նրանց վերջին շառավիղն է: ճանապարհելով Մեդդային, նա  շարունակում է իր հոր կյանքի ճանապարհը, որը ծնվել է փոքրիկ գյուղում և իր կյանքը անցկացրել է թուրքական կառավարիչների տանջարաններում: Եղել է 1915 թ. հայկական ջարդերի ականատեսը:

Վեպն ունի երկու հիմնական ժամանակ: Դա մի կողմից բակիրյան բանտում Վարդան Խատիսյանի գտնվելու ժամանակագրությունն է, մյուս կողմից՝ հերոսի մանկությունը և հասուն կյանքը: Ընթերցողը Թովմայի և Մեդդայի երկխոսությունից տեղեկանում է, որ Թովման, մեծանալով որբ, մահամերձ անկողին է ընկնում, և նրա վերջին միտքը մահից առաջ դառնում է հեքիաթ, որը սկսվում է նրա ծննդյան պահից: Գլխավոր խնդիրը վեպում դառնում է բանականության և անմտության, մշակույթի և բարբարոսության, մարդասիրության և անհանդուժողականության ողբերգական բախումը: Գլխավոր հերոս Վարդան Խատիսյանին թուրքերը մեղադրանք ներկայացվում անգամ Ավստրիական կայսրության թագաժառանգի դեմ դավադրություն և մահափորձ իրագործելու մեջ:

Մի աղքատի օգնությամբ Վարդանին հաջողվում է փախչել Կոստանդնուպոլսի ճանապարհից, որտեղ նրան սպասում էր դատավարությունը: Նա գտնում է ամերիկյան դեսպանատունը և ուղևորվում է Եդեսիա, հղի կնոջ մոտ: Այստեղ իր գյուղում նա ընկնում է թշնամիների ձեռքը, բայց նրան կրկին հաջողվում է խուսափել մահից: Նրա կյանքը փրկում է քրդուհի Բյուլբյուլը: Վարդանը շատ է դեգերում՝ Ամերիկայում, Ավստրիայում, Բաքիրում, Ադիս-Աբեբայում, գնացքներում, հրեաների հետ: Վեպի վերջում Վարդանը, ճակատագրի հալածանքների դեմ պայքարելուց հոգնած, ինքն է հանձնվում: Նկարագրելով Վարդանի երկրային կյանքի ավարտը՝ գրողը զարգացնում է հետևյալ միտքը. եթե ոչ մարմինը, ապա գոնե հոգին պետք է գտնի ցանկալի երջանկություն: Եվ Վարդանը թռչում է Հայաստան երկիր ու վերջապես ընկնում իր հարազատների աշխարհը… Իր մոտ է կինը… Նա սպասում էր այդ պահին այն օրվանից, երբ որդին՝ Թովման լույս աշխարհ եկավ: Բայց Թովման էլ չկա, կա Հայկը՝ լեգենդար հերոսը, ում անունը պահպանվում է հայ ժողովրդի հիշողության մեջ:   

Տես նաև Անտոնիա Արսլան Արտույտների ագարակը, Ֆրանց Վերֆել Մուսա լեռան 40 օրը և Հայնրիխ Ֆիրբյուխեր Հայաստան 1915