Կոստան Զարյան | Ուիլյամ Բլեյք

Իր հարյուրամյակին առթիվ

Երբ Ուիլյամ Բլեյքն արտասանեց 19-րդ դարու ամենակարևոր խոսքը, մարդ չեղավ նրան լսելու համար: Հազվագյուտ բարեկամներն էլ չհասկացան: Իր մահից 36 տարի հետո միայն նրա մեծության առաջին գյուտը արին, և մի շարք բանաստեղծներ – Ռոսետտին, Սվինբուրնը, Յեյթսը, Սայմոնսը մոտեցան նրա երկերին սրտադող երկրպագությամբ և հուզմունքով:

Ու ահա Բլեյքի համբավը քանի գնում՝ մեծանում է: Նա այլևս խրթին այն տեսլապաշտը չէ, որի երգերի առջև իմաստակ փարիսեցիները ներողամտությամբ ժպտում էին և «մութ» իր նախադասությունների խորության մեջ կծկվում, այլ մեծ բանաստեղծ, որի պայծառ, հուժկու և մեծաթռիչք միտքը այլևս պատկանում է համաշխարհային մշակույթի ամենաթանկագին գանձին, և որի ազդեցությունը նույնքան մեծ է, գուցե ավելի, քան մի Նիցշեի փիլիսոփայությունը: Ասացի՝ մի Նիցշեի: Բլեյքի «Երկնքի և դժոխքի ամուսնությունը» Նիցշեից շատ առաջ և, ըստ իս, շատ ավելի խոր կերպով, կանխում է այն փիլիսոփայությունը, որու զորությունը, ներկա դեպքում՝ հոգեկանը, նախամեծար է համարվում, քան բանականությունը, որովհետև իր արտահայտության կերպը որոնում է չարից և բարիի դուրս: «Չարիք և բարիք, առաքինություն և մոլորություն խոսքերի տակ ոչինչ չկա,- ասում է նա: - Այն, ինչ մոլորություն ենք անվանում բնական աշխարհում, վսեմ մեծություն է հոգեկան աշխարհում»:

Ու բանաստեղծը իր քրիստոնեությունը հիմնում է դեռ ոչ մի աստվածաբանության մեջ չտեսնված բացարձակ ազատության վրա: Բացարձակ ազատություն՝ իբրև նախապայման արվեստի, և նաև, իբրև նախապայման կրոնի: Քրիստոնեությունը բարոյականության կաշկանդիչ օրինագիրք չէ, անհատական և ընկերային կյանքի պարտադրիչ բարոյագիտություն կամ կարգապահություն չէ, այլ հոգեկան աշխարհի՝ ինչ որ ինքը անվանում է՝ երևակայություն, ազատ ճախրում դեպի տիեզերական ամբողջական գիտակցությունը:

«Մեղքից ազատագրված քրիստոնյայի հոգին մեծ մասամբ փչացած է այն ատելությունով, որ նա տածում է դեպի մեղքը: Նայեցեք մեծ քրիստոնյաների դիմանկարները. դրանք դիմանկարներ են մարդկանց, որոնք սաստիկ ատում են»:

Քրիստոնյան ոչ մի դեպքում չպիտի ատի:

Փոխադարձ ներում ամեն մոլության-

Ահա դուռը արքայության

Նիցշեի համար ներողամտությունը, գթությունը, խղճահարությունը աններելի թուլություններ են, որոնք չեն փարատում, այլ, ընդհակառակը, սաստկացնում են կյանքի մեջ տիրող տառապանքը: Բլեյքը ոչ ոքի չի ուզում կաշկանդել և ամեն ինչ ներում է: Այդ ներողամտությունը, բացատրում է Յեյտսը, աստվածաբանի՝ վերից ստացած հրամանի արդյունք չէ, այլ բանաստեղծի և արվեստագետի բնական համոզում, որը իր միստիք տեսիլքների բերմամբ գտնում է, որ «երևակայությունը մարդն իսկ է» և իր արվեստի գործնական որոնումները չի կարողանում առաջ տանել առանց կատարյալ համակրության, որովհետև առանց դրան՝ չկա կատարյալ երևակայություն և ուստի՝ կատարյալ կյանք:

Բլեյքը ընդունում է մարդը իր ամբողջությամբ, թերի և լավ կողմերով, ազատ և անզուսպ: Անկաշկանդ:

Ժուժկալությունը սերմ է նետում ավազի վրա,

Վարդագույն մարմինների և բոցավառ վարսերի վրա,

Բայց ցանկությունը գոհացնում է՝

Կենսարար և գեղեցիկ պտուղներ է զետեղում:

«Ես չեմ ճանաչում ոչ մի քրիստոնեություն, ոչ մի ավետարան, բացի ազատությունից»: Ազատություն մարմնի և ոգու, կրքերի և մտքի համար, սակայն, պայմանով, որ մարդկային, ինքն իր մեջ ամփոփված ամբողջ կարողությունը ձգտի երևակայության, այսինքն՝ հոգեկան աշխարհի դրսևորման,- միակ իրական և հավիտենական աշխարհը, որի առջև այդ «բուսական տիեզերքը» դժգույն մի ստվեր է:

Ու Բլեյքի ամբողջ արվեստը՝ նկարչություն կամ բանաստեղծություն՝ բխում է իր այս հիմնական տրամադրությունից: Ամբողջ իր կյանքը նվիրված է Արվեստին: Անդրերկրյա աշխարհի հետ խոսելու համար – ինչ-որ իրեն համար միանգամայն իրական և տեսանելի է,- նա ուրիշ լեզու չունի, քան բանաստեղծությունը, նկարչությունը և երաժշտությունը: Մահվանից մի քանի բայրկյան առաջ, հոգևարքի մեջ, նա երգում է բոցավառ տողեր՝ նվիրված իր աստվածության և պարզ խոսքերով նկարագրում է սիրած կնոջ համար անծայրում տեղի ունեցող հանդիպումները:

Իր ժամանակակից լրագրողների համար, որոնք պատահմամբ հիշած էին իր անունը, Բլեյքը «խեղճ մի խենթ» էր: Իր առաջին հրատարակիչը պարտք էր համարել հայտարարել «հարգելի ընթերցողներին», որ «պետք է ընդունել, որ նրա խելքը ամբողջովին բնականոն չէ», և այսօր իսկ գտնվում են մարդիկ, որոնք ճանաչելով հանդերձ նրա հանճարը, պատրաստ են նրա մտքի հավասարակշռության մասին որոշ վերապահումներ անել:

Արդ, չկա ավելի հստակ, ավելի պայծառ միտք, քան Բլեյքի միտքը: Ինչպես ամեն մի իսկական տեսանող, նա վերին աստիճան նրբորեն, տարբերում է «բուսական տիեզերքի» սահմանները, ուր մենք ապրում ենք մարմնապես, և այն աշխարհը, ուր իր հուժկու երևակայությունը տեսնում է նոր և հարուստ մի իրականություն:

Մինչ Նիցշեի փիլիսոփայությունը իր ջղերի և մարմնական տառապանքների արդյունքն է, Բլեյքի փիլիսոփայությունը ընթանում է արևի լույսի նման, ներշնչման և տեսողության բնական ճանապարհով: «Թո՛ղ Աստված մեզ ազատի այն ճշմարտությունից,- ասում է նա,- որը ապացուցանելու համար հարկ է թվաբանական գործողության դիմել: Նա, որ առաջին տեսքով ճշմարտությունը չի կարողանում ըմբռնբել, արժանի չէ երբեք նրան ըմբռնելու»:

***

Բլեյքի կյանքը աղքատիկ է, գրեթե թշվառ և զուրկ արտաքին դեպքերից: Ծնվել է Լոնդոնում 1757-ին: Մանուկ հասակից հաճախում է նկարչական դպրոցը, մասնագիտանում է փորագրության մեջ ու այլևս մինչև մահ իր հացը վաստակում է դրանով: Իբրև նկարիչ-փորագրող թողել է բազմաթիվ գործեր, նուրբ, աննյութական գծավորումներ, որոնց մեջ իրար խառնված երևակայությունը և իրականությունը՝ բախտավոր թռիչքի բնույթ են տալիս:

1780-ից մինչև 90 գրում է իր բանաստեղծությունների լավագույն մասը՝ «Poetical sketches», «Songs of Innocence» և «Songs of Expierience»: Լուսավոր և քաղցր բանաստեղծություններ, դյուրըմբռնելի և երաժշտական: Երիտասարդ մի աղջկա լուսավոր ձայնն է, որ երգում է բնության երփներանգ ճառագայթումի մեջ, իր սերը և հույզը թաթախելով եղանակների, կանաչ երկրների, հանդարտ և խոր կապույտ լճերի մեջ: Նուրբ և անմիջական բանաստեղծությունների հատորներ են, ուր տեսիլքը, բախտավոր տեսիլքը, գալիս խառնվում է բնության հմայքին և անմիջական, բյուրեղյա տողերի մեջ միացնում երկինք և երկիր:

Ու ահա, ավելի ուշ «Մարգարեական գրքերը»: Տասներկու հսկա պոեմներ, «Երկնքի և դժոխքի ամնուսնությունից» մինչև «Միլտոնը»: Այստեղ Բլեյքը, այլևս ամբողջովին իր հանճարի տերը, ճախրում է իր երևակայության բոցավառ աշխարհում, բրոնզե բռունցքներով անծայրի մեջ ճամփա է բաց անում, պատկերների բուրգեր դարսում, նորանոր աշխարհներ քանդակում, տակն ու վրա անում բոլոր փիլիսոփայությունները, կրոնքը և արվեստը, ու, բերդերի նման, ամեն կողմ, զետեղում հուժկու խորհրդանշաններ, որոնց պոլիֆոնիկ կառուցվածքի մեջ մտքի մեծ վարպետները միայն կարող են նավարկել:

«Prophetic Books»-ը պետք է զետեղել համաշխարհային գրականության գլուխգործոցների շարքը: Այստեղ տարօրինակ կերպով միացած են Հոմերոս, Դանտե, Միլտոն, Հայտնության գիրքը, Սվեդենբորգ և Միքել Անջելո: Տեսանողի հստակ աչքը մեծ մի քաոսի մեջ կարողանում է պոկել բարդ պատկերների մի շարան, կանգնել դեմ առ դեմ և խորհրդավոր վերլուծումի ենթարկել կյանքը և մահը, իրականը և երևակայականը, երկրագունդը և անծայրը: Եվ այդ՝ ի՜նչ հուժկու թափով, լեզվի ինչպիսի՜ գեղեցկություններով, խորը և ընդհանուր ինչպիսի՜ երաժշտությունով… Փոթորիկ, ուրագան, հսկաներ, հրեշտակներ, շղթայված օձեր, աստղերի անձրև, լույսերի մրրիկ՝ զգայախաբ, տենդոտ, մոլեռանդորեն հավատացյալ խառնվածքի միջից ծնած և գերմարդկային գիտակցության ենթարկված:

«Դուք ինձ ասում եք, որ ես խենթ եմ,- գրում էր նա իր հակառակորդներից մեկին,- իսկ ես ասում եմ, որ դուք տխմար եք»: Իր մահվանից հարյուր տարի հետո այսօր Անգլիան տոնում էր իր մեծ բանաստեղծի հիշատակը: Բայց նա, որ իր ամբողջ կյանքի ընթացքին միայն ծաղր և չարություն տեսած էր, այդ տոներին այլևս պետք չունի:

«Մեռնելուց մի քանի վայրկյան առաջ»,- պատմում են ականատեսները,- նա հայտնեց, որ գնում է վերջապես այն աշխարհը, որին ամբողջ իր կյանքը բաղձած էր և որ իրեն զգում է բախտավոր: Վերջին շունչը տալուց առաջ նրա դեմքը գեղեցկացավ, աչքերը փայլեցին, և նա սկսեց երգել այն բաները, որ տեսնում էր երկնքում: Հետո իր շնչառությունը թուլացավ ու երեկոյան ժամը  6-ին, տարօրինակորեն հանգիստ, նա մեռավ»: