Ներսես Մոկացի | Կյանքը և գործը

Կրոնահայրենասիրկան քերթության առաջին նշանավոր դեմքը Ներսես Մոկացին է (Բեղլու, Վանեցի, վախճ. 1625): Ծնվել է Մոկաց գավառի Հասկնջավ գյուղում: Բաղեշի Ամրդոլու վանքում, ուսանելով Բարսեղ Գավառեցուն, ձեռք է բերել հատկապես փիլիսոփայական հարուստ գիտելիքներ, այնուհետև դասավանդել է Սյունյաց Մեծ անապատում, ապա հիմնել Լիմ կղզու հոգևոր միաբանությունը՝ ստեղծելով բարձր տիպի դպրոց ու մատենադարան:

Ներսես Մոկացու գրական ժառանգության մեջ առանձնանում է նրա մշակած «Վիճաբանութիւն երկնի և երկրի» ժողովրդական հենք ունեցող տաղը: Այստեղ արծարծվում է երկնայինի ու երկրայինի, հոգու և մարմնի հակամարտության միջնադարյան ավանդական թեման, որը խորապես ալեկոծել է միջնադարի մարդու հոգին և XVII դարում էր տակավին դուրս չէր եկել օրակարգից: Որպես ուշ միջնադարի առաջադեմ մտածող՝ Մովսես Մոկացին ի վերջո առաջնությունը տալիս է երկրին՝ նյութական նախահիմքին և բանաստեղծությունն ավարտում հետևյալ տողով.

Ապա ցածացաւ երկինքն

Ու գլուխ եդիր ի գետնի…

Դուք այլ ցածացէ՛ք, մանկտի՛ք,

Ու գլուխ դրէք ի գետնի.

Քան զերկինքն ի՞նչ բարձր կայ,

Որ գլուխ եդիր ի գետնի,

Այսօր վրան կու քայլենք,

Վաղն մտնունք ներքև գետնի:

Դեռևս XIII դարում Հովհաննես Երզնկացին իմաստասիրաբար և Կոստանդին Երզնկացին հուզականորեն, արծարծելով հոգու և մարմնի խնդիրը, պաշտպանել էին «մարմնի իրավունքը»: Սակայն նման գաղափարները, հասկանալի պատճառներով, երկար ժամանակ մնացին առկախ և միայն զարթոնքի շրջանում վերստին յուրացվեցին հայ մտավորականության կողմից:

Հատկանշական է, որ նշված վիճաբանական տաղի մեջ երկիրն ի վերջո հաղթանակում է՝ բերելով այն փաստարկը, թե «Դատաստան գետի՛ն տի լինի»: Նույն Ներսես Մոկացին գրել է նաև եկեղեցական-կրոնական ոգով տոգորված երկեր, ինչպիսին են «Բարերար Աստուած մարդասէր» սկսվածքով աղոթքը կամ «Մանուկ մտավարժ էի» ողբը: Վերջինիս մեջ, հեղինակը, հետևելով միջնադարյան հոգևոր բանաստեղծությանը, հատկապես Գրիգոր Նարեկացուն և Ներսես Շնորհալուն, փորձել է հանձին իրեն կերտել մեղսալից մարդկության ընդհանրական պատկերը: Աշխարհին կյանքի ու ոգու ծավալման պայմաններում Մոկացու այս ողբը չունեցավ այն ողբերգականությունը, որ գտնում ենք նրանից ավելի քան վեց հարյուրամյակ առաջ ասպարեզ ելած Նարեկացու Մատյանում: Այսուհանդերձ, Մոկացու այդ երկն աննպատակ ու ժամանակավրեպ չէր: Քննադատելով արծաթասիրության ախտը, ընչաքաղցությունը, հեշտասիրությունը և մարդկային ու հասարակական մի շարք այլ արատներ՝ լուսավորության ջատագով բանաստեղծ-մանկավարժը «մտավարժ մանկանց» բարոյապես դաստիարակելու նպատակ է հետապնդել: Այս առումով նա առավել մերձ է Ներսես Շնորհալուն՝ ըստ երևույթին կրելով վերջինիս ուղղակի ազդեցությունը:

Ներսես Մոկացին հեղինակել է նաև ազգային-եկեղեցական և պատմաքաղաքական բովանդակության չափածո երկեր: Դրանցից է «Օրհնեալ տէր Յիսուս Փրկիչ» սկսվածքով ներբողյանը (1621)՝ նվիրված Սյունյաց Մեծ անապատի հիմնադիրներին: Բանաստեղծը նախ դրվատում է մելիք Հայկազնին, որի իշխանության ներքո և անմիջական օժանդակությամբ է կառուցվում այդ վանական-կրթական հաստատությունը: Մանրամասն ներբողական գովեստով ներկայացվում են Սյունյաց անապատի մյուս հիմնադիրները՝ Պողոս Մոկացին, Սարգիս եպիսկոպոսը և Կիրակոս Տրապիզոնցին: Բանաստեղծն այլաբանորեն պատկերում է լուսավորության այդ անդուլ սերմնացանների աշխատանքի արդյունքը՝ ըստ այդմ գեղարվեստորեն արտացոլելով հայ կրթական-մշակութային կյանքի և ժողովրդի ստեղծարար ոգու զարթոնքը:

Սյունյաց անապատի այդ չորս հիմնադիրները միևնույն տարում հեռացել են կյանքից, և Ներսես Մոկացին, որ հենց այդ առիթով է գրել իր ներբողյանը, սգալով նրանց մահը, լավատեսորեն է ավարտում իր խոսքը.

Թէպետ սերմանողքն անկան,

Սերմանեալքն յոյժ արդիւնացան…

Մեկ այլ սրբացած հայրենանվեր գործչի՝ Անդրեաս Երեցի նահատակության (1617) առթիվ Ներսես Մոկացին գրել է մի վկայաբանական գանձ և տաղ: Մուսուլմանական վայրագ բռնակալությանը ենթարկվող հայ իրականության մեջ հանդես էին գալիս հավատի նահատակներ, որոնց սրբացումը տակավին անհրաժեշտ էր՝ պահպանելու և ամրապնդելու համար ժողովրդի դարավոր պաշտամունքը, հավատը, որը նրա ինքնության առհավատչյան էր: Ուստի և ստեղծվում էին նորանոր վկայաբանական երկեր:

Իր գանձի սկզբում Մոկացին նշում է Գրիգոր Լուսավորչի կողմից քրիստոնեական հավատի արմատավորումը հայ իրականության մեջ: Հանուն հայրենյաց հավատի Ավարայրի ճակատամարտում զոհվեցին ժողովրդի լավագույն զավակները: Հավատի պատերազմը շարունակվում է, և ասպարեզ է գալիս մի նոր պսակավոր՝ Անդրեաս Երեցը՝ «դիմօք շնորհալի, տիպն հրաշալի»: Հայոց նոր վկան զարթոնքի շրջանի ուսումնականն է, ժողովրդի լուսավորության գործի նվիրյալը.

Յընթերցումն արի,

Վարուքըն բարի,

Եւ առաքինի.

Զոր դպրոց կարգի,

Վարժարան դնի,

Մանկունք ժողովի… 

Ազգային-եկեղեցական բանաստեղծության մի արժեքավոր օրինակ է նաև Մոկացու «Աստուած և տէրն ամենայնի» սկսվածքով ներբողյանը, որն ընդգրկում է շուրջ 1600 տող (Ստեփանոս Շատախեցու լրացմամբ): Այստեղ բանաստեղծը շարադրել է Մարիամ Աստվածածնի լեգենդը և նրա պաշտամունքի հաստատումը՝ աստվածամայր Անահիտ դիցուհու ավերված բագինների վրա: Պատահական չէ, որ Մոկացին այսպես հանգամանորեն անդրադարձել է այդ իրողությանը: Ուշ միջնադարում վաղուց արդեն պետական-քաղաքական հովանավորությունից զրկված և ամեն տեսակ հալածանքների ենթարկված հայ մարդու համար հոգեկան ապավեն ու հենարան էր հատկապես պաշտամունքն Աստվածամոր հանդեպ՝ որպես բարության խորհրդանիշի, որպես Աստծո և մարդու միջև գթառատ միջնորդ-բարեխոսի: Ահա թե ինչու ժամանակի բանաստեղծության մեջ չափազանց մեծ թիվ են կազմում Մարիամ Աստվածածնին նվիրված երկերը…

1622 թվականին իր աշակերտների խնդրանքով Ներսես Մոկացին գրել է մի պատմաողբ, որի հիմքում ընկած է 1187 թվականին Սալահադդինի կողմից Երուսաղեմի առման և ավերման պատմությունը: Այդ իրողությանը դեռևս XII դարում անդրադարձել է Գրիգոր Տղան «Վասն առմանն Երուսաղէմի» չափածո երկում: Մահմեդականության ծանր լծի տակ հեծող Երուսաղեմը նույն ողբերգական վիճակում գտնվող Հայաստանի խորհրդանիշն է եղել, ձեռք բերել մի տեսակ հոգևոր հայրենիքի նշանակություն, մանավանդ որ դեռևս վաղ միջնադարից սկսած այն դարձել է հայոց հոգևոր խոշոր կենտրոններից մեկը: Ըստ այսմ, Երուսաղեմը պատկերող ու գովերգող հայ բանաստեղծների երկերն ունեն ոչ միայն կրոնական, այլև որոշակի հայրենասիրական երանգավորում:

Ներսես Մոկացու պատմաողբն էլ կրոնահայրենասիրական քերթության մի գեղեցիկ նմուշ է, որը համակված է քրիստոնեական միացյալ ուժերով մահմեդական բռնության դեմ պայքար մղելու գաղափարով: Պատահական չէ, որ Մոկացու այդ երկում ամենից ավելի հաջողված են այլակրոն թշնամու դեմ քրիստոնյա մարտիկների գոտեմարտի տեսարանները:

Նման հատվածներում հատկապես նկատելի է անցյալի հայ քերթության որոշակի ազդեցությունը.

Իբրև զհուր ընդ եղեգին՝

Հատեալ զռազմն անցանէին,

Գոռային, խիզախէին,

Բազումք յահէ սատակէին:

Իւրաքանչիւր հազար սպանին

Այլև զբիւրս փախուցին:

Երուսաղեմը թեև ի վերջո ավերվում և մնում է մուսուլմանների լծի տակ, սակայն Արևմուտքի քրիստոսադավան զորքերի կողմից նրա ազատագրման հույսը չի խամրում. Տիրոջ հրամանով նրանք դեռևս պիտի «երամով գան միաբան»: Բանաստեղծը փաստորեն արտահայտել է եվրոպացիների կողմից Արևելքի քրիստոնյա ժողովուրդների, այդ թվում նաև հայության ազատագրման դարավոր բաղձանքը: Այդ հավատը դեռևս չէր կորցրել իր նախկին ուժը, այլ մինչև Իսրայել Օրիի ժամանակները և հետագայում էլ հարատևել է հայ իրականության մեջ:

Տես նաև Արիստակես Լաստիվերտցի Պատմություն, Առաքել Դավրիժեցի Պատմություն և Թովմա Արծրունի Պատմություն Արծրունյաց տան